Zamenhof (Drezen)/I/Lasta tragedio de Zamenhof
E. Privat en sia verko «Vivo de Zamenhof» rakontas, ke tuj post fino de mondmilito Zamenhof revis kunvoki specialan «kongreson por neŭtrale - homa religio».
Sed la mondmilito daŭris kaj ŝajne ne havis finon. Sur la preparita manuskripto — alvoko por tiu kongreso Zamenhof intersekve skribis ke la kongreso okazos en urbo svisa:
«en lastaj tagoj de decembro 1916», poste «en la unuaj tagoj de aŭgusto 1917», kaj finfine kun mano tremanta: «post la fino de la milito».
Por Zamenhof la kaŭzoj de mondmilito restis ne komprenitaj. Li ankaŭ ĉe la fino de sia vivo kapablis pensi nur pri lingvo neŭtrala kaj religio neŭtrala. Sed, ne penetrinte en la esencajn kaŭzojn de moderna kapitalismo kaj imperialismo, Zamenhof jam bone antaŭvidis, ke la rezultato de tiu milito estos nula, ke ĝi finiĝos per simpla flikado de la antaŭmilitaj ŝtatlinioj.
La «letero al diplomatio», skribita dum la pasko 1915, estis lia cigno-kanto.
Li sin turnis ne al popoloj, sed al la formalaj reprezentantoj de tiuj popoloj — al diplomatoj.
Firma kaj klare-pensa menso de Zamenhof, tiel alte taksinta la rolon de kolektivismo ĉe kreado de nova lingvo, jam ĉesis fidi al kreaj fortoj de hom-masoj ĉe solvado de problemoj sociaj, Zamenhof, lasinta tiun senton kolektivisman, trafis en plej senesperan situacion.
Mankis al liaj proponoj firmeco. Mankis al Zamenhof kredo pri realigebleco de liaj proponoj.
Anstataŭ iuj klaraj kaj certaj kuraciloj por forigi la malbonaĵojn de la nuntempa socio — li povis fari nur kelkajn sugestojn paliativajn.
La «Letero al Diplomatio» enhavas nur unu solan postulon, ke post milito estu deklarite, ke «ĉiu lando morale kaj materiale plene apartenas al ĉiuj siaj filoj». Li insistis ke grava jam estus rezulto de la milito, se anstataŭ naciaj nomoj de la ŝtatoj al ili estos donataj nomoj geografiaj (ekz. Peterburgio, Berlinio, Parizio).
Ankaŭ tiuj senkulpaj proponoj restis ne akcepteblaj por la diplomatoj dum pacaj konferencoj postmilitaj.
Nur en Sovet-Unio estis post la milito realigita plena kaj absoluta egaleco de nacioj kaj lingvoj. En la landoj venkintaj la nacia kaj lingva problemo estis neniel solvita.
Zamenhof mortis la 14 de aprilo de 1917 j. Liaj idealistaj revoj kaj esperoj fakte montriĝis mortnaskitaj jam pli frue, la I—VIII—14 j, ĉe la unuaj kanonpafoj, komencintaj la mondmiliton.