Maria/Ĉapitro LVII

by Jorge Isaacs

Ĉapitro LVI

Indekso : Maria de Jorge Isaacs Tradukita de Andrés Turrisi, Detlef Karthaus kaj Ruben' Torres Ĉapitro LVII

Ĉapitro LVIII

Tradukata ekde 2005.

LVII

A las cuatro llamó el buen amigo a mi puerta, y hacía una hora que lo es­peraba yo, listo ya para marchar. El, Lorenzo y yo nos desayunamos con brandi y café mientras los bogas conducían a las canoas mi equipaje, y poco después estábamos todos en la playa.

Je la kvara mia bona amiko vokis ĉe mia pordo, kaj jam de unu horo mi estis atendanta lin, preta por ekvojaĝi. Li, Laŭrenco kaj mi matenmanĝis per brando kaj kafo dum la remistoj portadis al la kanuoj mian bagaĝon, kaj post nelonge ni ĉiuj estis sur la plaĝo.

La luna, grande y en su plenitud, descendía ya al ocaso, y al aparecer bajo las negrás nubes que la habían ocultado, bañó las selvas distantes, los manglares de las riberas y la mar tersa y callada con resplandores trémulos y rojizos, como los que esparcen los blandones de un féretro sobre el pavi­mento de mármol y los muros de una sala mortuoria.

La luno, granda kaj en sia pleneco, jam descendadis al la subiĝo, kaj aperante sub la nigraj nuboj kiuj estis kaŝinta ĝin, banis la forajn ĝangalojn, la marbordajn manglejojn kaj la glatan kaj silentan maron per tremaj kaj ruĝecaj brilegoj, similaj al tiuj kiujn disĵetas la vakso-torĉoj de iu ĉerko sur la marmoran plankon kaj sur la murojn de iu mortoĉambro.

—¿Y ahora hasta cuándo? —me dijo el Administrador correspondiendo a mi abrazo de despedida con otro apretado.

—Kaj nun ĝis kiam? —diris al mi la Administranto korespondante al mia adiaŭa ĉirkaŭbrako per alia tre prema.

—Quizá volveré muy pronto —le respondí.

—Mi eble revenos tre baldaŭ —mi respondis al li.

—¿Regresas, pues, a Europa?

—Ĉu vi reiros, do, al Eŭropo?

—Tal vez.

—Povas esti.

Aquel hombre tan festivo me pareció melancólico en ese momento.

Tiu viro tiom sprita ŝajnis al mi melankolia tiumomente.

Al alejarse de la orilla la canoa ranchada, en la cual íbamos Lorenzo y yo, gritó:

Dum malalproksimiĝadis de la bordo la ŝeda kanuo, sur kiu troviĝis Laŭrenco kaj mi, li kriis:

—¡Muy buen viaje!

—Bonegan vojaĝon!

Y dirigiéndose a los dos bogas:

Kaj sin direktante al la du remistoj:

—¡Cortico ^{[Piednoto 1]}! ¡Laureán!... cuidármelo mucho, cuidármelo como cosa mía.

—Kortiko ^{[Piednoto 2]}! Laŭreano!... Tre zorgu pri li, prizorgu lin kiel aferon mian.

—Sí, mi amo —contestaron a dúo los dos negros.

—Jes, mastro —respondis duope la du nigruloj.

A dos cuadras ^{[Piednoto 3]} estaríamos de la playa, y creí distinguir el bulto blanco del Administrador, inmóvil en el mismo sitio en que acababa de abrazarme.

Ni estis eble je duon-mejlo for de la plaĝo, kaj ŝajnis al mi distingi la blankan formon de la Administranto, senmova en la sama loko en kiu li estis brakuminta min.

Los resplandores amarillentos de la luna, velados a veces, fúnebres siem­pre, nos acompañaron hasta después de haber entrado a la embocadura del Dagua.

La flavecaj splendoj de la luno, kelkfoje vualitaj, ĉiam funebraj, akompanis nin ĝis post kiam ni eniris en la enfluejon de la Rivero Dagva.

Permanecía yo en pie a la puerta del rústico camarote, techumbre abo­vedada, hecha con matambas4 ^{[Piednoto 4]}, bejucos 5 ^{[Piednoto 5]} y hojas de rabihorcado 6,^{[Piednoto 6]} que en el río llaman rancho. Lorenzo, después de haberme arreglado una especie de cama sobre tablas de guadua 7 ^{[Piednoto 7]}bajo aquella navegante gruta, estaba sentado a mis pies con la cabeza apoyada sobre las rodillas, y parecía dormitar. Cortico 8 ^{[Piednoto 8]} (o sea Gregorio, que tal era su nombre de pila) bogaba cerca de nosotros refun­fuñando a ratos la tonada de un bunde 9 ^{[Piednoto 9]}. El atlético cuerpo de Laurean se di­bujaba como el perfil de un gigante sobre los últimos celajes de la luna ya casi invisible.

Mi staradis ĉe la pordo de la rustika kajuto, volbo-forma tegmento, farita per matamboj 10 ^{[Piednoto 10]}, behukoj 11 ^{[Piednoto 11]} kaj folioj de rabihorkado 12 ^{[Piednoto 12]}, kiun laŭlonge de la rivero oni nomumas ranĉo. Laŭrenco, post pretigi iaspecan liton sur tabuloj el gradvo 13 ^{[Piednoto 13]} sub tiu flosanta kaverno, sidadis ĉe miaj piedoj kun la kapo apogita sur la genuoj, kaj ŝajnis duondormi. Kortiko (tio estas, Gregoro, ĉar tiu estis lia person-nomo), remadis proksime al ni grumblante de tempo al tempo la melodion de iu bundeo 14 ^{[Piednoto 14]}. La atleta korpo de Laŭreano konturiĝis kiel la silueto de unu giganto sur la lastaj koloraj nubetoj de la luno jam preskaŭ nevidebla.

Apenas si se oían el canto monótono y ronco de los bamburés 15 ^{[Piednoto 15]} en los manglares sombríos de las riberas y el ruido sigiloso de las corrientes, inte­rrumpiendo aquel silencio solemne que rodea los desiertos en su último sueño, sueño siempre profundo como el del hombre en las postreras horas de la noche.

Oni aŭdis nur la monotonan kaj raŭkan kanton de la bambureoj 16 ^{[Piednoto 16]} en la sombraj manglejoj de la riverbordoj kaj la diskretan bruon de la fluoj, rompantajn tiun solenan silenton kiu ĉirkaŭas la dezertojn en ilia lasta dormo, dormo ĉiam profunda kiel tiu de la homo en la restantaj horoj de la nokto.

—Toma un trago, Cortico, y entona mejor esa canción triste —dije al boga enano.

—Trinku unu gluton, Kortiko, kaj modulu pli bone tiun tristan kanzonon —mi diris al la nana remisto.

—Jesú!, mi amo, ¿le parece triste?

—Mia Dio!, mastro, ĉu ĝi ŝajnas al vi malgaja?

Lorenzo escanció de su chamberga pastusa 17 ^{[Piednoto 17]} cantidad más que suficiente de anisado en el mate que el boga le presentó, y éste continuó diciendo:

Laŭrenco verŝis el sia poto pastana 18 ^{[Piednoto 18]} kvanton pli ol sufiĉan de aniz-likvoro en la kalabason kiun la remisto prezentis al li, kaj ĉi lasta daŭrigis dirante.

—Será que el sereno me ha dao carraspera—y dirigiéndose a su compa­ñero: compae Laureán, el branco que si quiere despejá el pecho para que cantemo un baile alegrito.

—Verŝajne la nokta humido donis al mi raŭkan voĉon— kaj sin direktante al sia kompano: kamarado Laŭreano, por kvietigi sian animon la blankulo petas ke ni kantu gajan baladon.

¡A probalo! —respondió el interpelado con voz ronca y sonora—: otro baile será el que va a empezá en el escuro. ¿Ya sabe?

—Ni klopodu! —respondis la pridemandito per voĉo raŭka kaj sonora: alispeca balado estos tiu kiu komenciĝos en la obskuro. Ĉu li jam scias?

—Po lo mesmo, señó.

—Ĝuste pro tio, sinjoro.

Laureán saboreó el aguardiente como conocedor en la materia, murmu­rando:

Laŭreano gustumis la likvoron kiel spertulo pri la afero, murmurante:

—Del que ya no baja.

—Io de tio kio jam ne venas.

—¿Qué es eso del baile a oscuras? —le pregunté.

—Kion signifas tio pri la balado en la obskuro? —mi demandis al li.

Colocándose en su puesto entonó por respuesta el primer verso del si­guiente bunde, respondiéndole Cortico con el segundo, tras de lo cual hicie­ron pausa, y continuaron de la misma manera hasta dar fin a la salvaje y sentida canción.

Okupante sian lokon, responde li ekkantis la unuan verson de la jena bundeo, kaj Kortiko respondis per la dua, post kio ili paŭzis, kaj sammaniere daŭrigis ĝis konkludi la krudan kaj kortuŝan kanzonon.

Se no junde ya la luna; Remá, remá. ¿Qué hará mi negra tan sola? Llorá, llora. Me coge tu noche escura, San Juan, San Juan. Escura como mi negra, Ni má, ni má. La lú de su s’ojo mío Der má, der má, Lo relámpago parecen. Bogá, bogá.

Jam sinkantas nia luno; Remadu, remadu. Kion faras mia negrulin’ tutsola? Plori, plori. Min surprizas via nokt’ obskura Sankta Johano, Sankta Johan’. Obskura kia mia negrulin’. Ne pli, ne pli. La lum’ de ŝiaj okuloj De l’ mar’, de l’ mar’ Similas al la ekbriloj. Remadu, remadu.

Aquel cantar armonizaba dolorosamente con la naturaleza que nos ro­deaba: los tardos ecos de esas selvas inmensas repetían sus acentos quejum­brosos, profundos y lentos.

Tiu kantado harmoniadis dolore kun la naturo ĉirkaŭ ni: la malfruaj eĥoj de tiuj senlimaj ĝangaloj ripetadis ĝiajn voĉojn ĝemajn, profundajn kaj lantajn.

—No más bunde —dije a los negros aprovechándome de la última pausa.

—Jam ĉesu la bundeo —mi diris al la nigruloj profitante de la lasta paŭzo.

—¿Le parece a su mercé mal cantao? —preguntó Gregorio, que era el más comunicativo.

—Ĉu al via moŝto ĝi ŝajnas malbone kantita? —demandis Gregoro, kiu estis la pli parolema.

—No, hombre, muy triste.

—Ne, homo, tre malgaja.

—¿La juga?

—Ĉu la kontrapunktado?

—Lo que sea.

—Kio ajn ĝi estu.

—¡Alabao! Si cuando me cantan bien una juga y la baila con este negro Mariugenia... créame su mercé lo que le digo: hasta lo s'ángele del cielo za­patean con gana de bailala.

—Laŭdata estu Dio! Kiam oni bone kantas al mi iun kontrapunktadon kaj ĝin dancas kun mi Mariaeŭgena... kredu via moŝto kion mi diras al vi: eĉ la anĝeloj de la ĉielo pied-klakas kun emo danci ĝin.

—Abra el ojo y cierre el pico, compae —dijo Laureán—; ¿ya oyó?

—Malfermu la okulon kaj fermu la buŝon, kamarado —diris Laŭreano—; ĉu vi aŭdis?

—¿Acaso soy sordo?

—Ĉu vi pensas ke mi estas surda?

—Bueno pué.

—Do bone.

—Vamo a velo, señó.

—Ni vidu, sinjoro.

Las corrientes del río empezaban a luchar contra nuestra embarcación. Los chasquidos de los herrones de las palancas, se oían ya. Algunas veces la de Gregorio daba un golpe en el borde de la canoa para significar que había que variar de orilla, y atravesábamos la corriente. Poco a poco fueron ha­ciéndose densas las tinieblas. Del lado del mar nos llegaba el retumbo de truenos lejanos. Los bogas no hablaban. Un ruido semejante al vuelo rumo­roso de un huracán sobre las selvas, venía en nuestro alcance. Gruesas gotas de lluvia empezaron a caer después.

La fluoj de la rivero komencis lukti kontraŭ nia boato. Jam aŭdiĝis la klakoj de la forkoj de la remoj. Tiu de Gregoro kelkfoje faris baton sur la bordon de la kanuo por signifi ke oni devas ŝanĝi la riverbordon, kaj ni krucadis la fluon. Iom post iom densiĝis la obskuro. De la flanko de la maro atingis nin la resonado de malproksimaj tondroj. La remistoj silentadis. Sono simila al brua flugo de iu uragano sur la ĝanĝaloj persekutis nin. Poste egaj pluvgutoj komencis fali.

Me recosté en la cama que Lorenzo me había tendido. Este quiso encen­der luz, pero Gregorio, que le vio frotar un fósforo, le dijo:

Mi kuŝiĝis sur la liton kiun Laŭrenco estis preparinta por mi. Ĉi lasta intencis ekbruligi lumilon, sed Gregoro, kiu vidis lin froti unu alumeton, diris al li:

—No prenda vela, patrón, porque me deslumhro y se embarca la culebra.

—Ne fajrigu kandelon, mastro, ĉar mi blindiĝos kaj estiĝos problemo.

La lluvia azotaba rudamente la techumbre del rancho. Aquella oscuridad y silencio eran gratos para mí después del trato forzado y de la fingida ama­bilidad usada durante mi viaje con toda clase de gentes. Los más dulces recuerdos, los más tristes presentimientos volvieron a disputarse mi corazón en aquellos instantes para reanimarlo o entristecerlo. Bastábanme ya cinco días de viaje para volver a tenerla en mis brazos y devolverle toda la vida que mi ausencia le había robado. Mi voz, mis caricias, mis ojos, que tan dul­cemente habían sabido conmoverla en otros días ¿no serían capaces de dis­putársela al dolor y a la muerte? Aquel amor ante el cual la ciencia se consi­deraba impotente, que la ciencia llamaba en su aŭilio, debía poderlo todo.

La pluvo batadis rude la tegmenton de la ŝedo. Tiu obskuro kaj silento rezultis al mi bonvenaj post la nespontanaj manieroj kaj la ŝajna afablo montrita dum mia vojaĝo kun ĉiaspecaj homoj. La plej dolĉaj rememoroj, la plej tristaj antaŭsentoj denove pridisputis mian koron en tiuj momentoj por ĝin revigligi aŭ ĝin malgajigi. Jam sufiĉis al mi kvin tagoj da vojaĝo por ree teni ŝin inter miaj brakoj kaj redoni al ŝi la tutan vivon kiun mia foresto estis rabinta de ŝi. Ĉu mia voĉo, miaj karesoj, miaj okuloj, kiuj tiom dolĉe estis povintaj kortuŝi ŝin en aliaj tempoj, ne kapablus forpreni ŝin de la aflikto kaj de la morto? Tiu amo antaŭ kiu la scienco sin konsideradis impotenta, kiun la scienco vokadis por ŝia helpo, certe ĉion povus.

Recorría mi memoria lo que me decía en sus últimas cartas: "La noticia de tu regreso ha bastado a volverme las fuerzas... Yo no puedo morirme y dejarte solo para siempre".

Trairadis mian memoron tio, kion ŝi diradis en siaj lastaj leteroj: “La sciigo de via reveno sufiĉis por redoni al mi la fortojn... Mi ne povas morti kaj lasi vin sola por ĉiam”.

La casa paterna en medio de sus verdes colinas, sombreada por sauces añosos, engalanada con rosales, iluminada por los resplandores del sol al na­cer, se presentaba a mi imaginación: eran los ropajes de María los que susu­rraban cerca de mí; la brisa del Sabaletas la que movía mis cabellos; las esen­cias de las flores cultivadas por María, las que aspiraba yo... Y el desierto con sus aromas, sus perfumes y susurros era cómplice de mi deliciosa ilu­sión.

La patra domo meze de siaj verdaj montetoj, ombrata de oldaj salikoj, ornamata per rozujoj, iluminata de la splendoj de la suno ĉe la naskiĝo, sin prezentadis al mia imago: estis la vestoj de Maria kiuj flustris apud mi; la brizo de la Rivero Sabaletas kiu flirtigis mian hararon; la esencoj de la floroj kultivataj de Maria kiujn mi enspiradis... Kaj la dezerto kun siaj aromoj, siaj parfumoj kaj murmuroj estis komplico de mia delica iluzio.

Detúvose la canoa en una playa de la ribera izquierda.

La kanuo haltis sur iu plaĝo de la maldekstra bordo.

—¿Qué es? —pregunté a Lorenzo.

—Kio okazas? —mi demandis al Laŭrenco.

—Estamos en el Arenal.

—Ni estas en Arenalo.

—¡Oopa! Un guarda, que contrabando va —gritó Cortico.

—Hej! Venu gardisto, ĉar ĉi tie estas kontrabando — kriis Kortiko.

—Alto! —contestó un hombre, que debía estar en acecho, pues dio esa voz a pocas varas de la orilla.

—Haltu! —respondis iu ulo, kiu certe gvatadis, ĉar li elbuŝigis tiun krion je malmultaj ulnoj for de la riverbordo.

Los bogas soltaron a dúo una estrepitosa carcajada, y no había puesto punto final a la suya Gregorio, cuando dijo:

La remistoj duope ellasis frakasan ekridon, kaj Gregoro ne estis fininta la sian kiam li diris:

—¡San Pabro bendito!, que casi me pica este cristiano. Cabo Ansermo, a busté lo va a matá un rumatismo metío entre un carrizar. ¿Quién le contó que yo subía, señó?

—Sankta Paŭlo!, preskaŭ mordas min ĉi tiu kristano. Kaporalo Anselmo, iu reŭmatismo mortigos vin kaŝitan meze de kareksejo. Kiu rakontis al vi ke mi estas subiranta, sinjoro?

—Bellaco —le respondió el guarda—, las brujas. A ver ¿qué llevas?

—Fripono —respondis al li la gardisto—, la sorĉistinoj. Montru, kion vi kumportas?

—Buque de gente.

—Boaton de respektindaj personoj.

Lorenzo había encendido luz, y el cabo entró al rancho, dando de paso al negro contrabandista una sonora palmada en la espalda a guisa de cariño. Luego que me saludó franca y respetuosamente, se puso a examinar la guía, y mientras tanto Laureán y Gregorio, en pampanilla, sonreían asomados a la boca del camarote.

Laŭrenco estis ekbruliginta la lumilon, kaj la kaporalo eniris la ŝedon, samtempe donante al la nigrulo kontrabandisto unu sonoran polmo-frapon sur la ŝultron kiel montron de ŝato. Post saluti min sincere kaj respektoplene, li komencis ekzameni la ŝip-libron, kaj dume Laŭreano kaj Gregoro, en ban-kalzonetoj, ridetadis ĉe la pordo de la kajuto.

El primer grito de Gregorio al llegar a la playa alarmó a todo el desta­camento: dos guardas más con caras de mal dormidos, y armados de carabi­nas como el que aguardaba agazapado bajo las malezas, llegaron a tiempo de libación y despedida. La enorme chamberga de Lorenzo tenía para todos, a lo cual se agregaba que debía estar deseosa de habérselas con otros menos desdeñosos que sus amos.

La unua krio de Gregoro ĉe la alveno al la plaĝo alarmis la tutan taĉmenton: du pliaj gardistoj kun mieno de malbonaj dormantoj, kaj armitaj per karabenoj kiel tiu kiu atendadis kaŝe sub la veprejoj, alvenis ĝustatempe por ofer-verŝo kaj adiaŭo. La enorma poto de Laŭrenco entenis likvoron por ĉiuj, al kio aldoniĝis ke ĝi probable deziras disdoniĝi al aliaj malpli disdegnemaj ol siaj mastroj.

Había cesado la lluvia y empezaba a amanecer, cuando después de las des­pedidas y chufletas picantes sazonadas con risotadas y algo más, que se cru­zaban entre mis bogas y los guardas, continuamos viaje.

Jam ne pluvis kaj ekmateniĝis kiam, post la adiaŭoj kaj pikantaj blagoj spicitaj per ridaĉoj kaj io pli, kiuj kruciĝadis inter miaj remistoj kaj la gardistoj, ni daŭrigis la vojaĝon.

De allí para adelante las selvas de las riberas fueron ganando en majestad y galanura: los grupos de palmeras se hicieron más frecuentes: veíase la pambil 19 ^{[Piednoto 19]} de recta columna manchada de púrpura; la mil-pesos 20 ^{[Piednoto 20]} frondosa brin­dando en sus raíces el delicioso fruto; la chontadura 21 ^{[Piednoto 21]} y la gualte 22 ^{[Piednoto 22]}; distinguién­dose entre todas la naidí 23 ^{[Piednoto 23]} de flexible tallo e inquieto plumaje, por un no sé qué de coqueto y virginal que recuerda talles seductores y esquivos. Las más con sus racimos medios defendidos aún por la concha que los había abrigado, todas con penachos color de oro, parecían con sus rumores dar la bienvenida a un amigo no olvidado. Pero aún faltaban allí las bejucadas 24 ^{[Piednoto 24]} de rojos festones, las trepadoras de frágiles y lindas flores, las sedosas larvas y los aterciopelados musgos de los peñascos. El naguare y el piáunde 25 ^{[Piednoto 25]}, como reyes de la selva, empinaban sus copas sobre ella para divisar algo más gran­dioso que el desierto: la mar lejana.

De tie antaŭen la ĝangaloj de la riverbordoj akiradis pli da majesto kaj belo: la grupoj da palmarboj fariĝis pli oftaj: elmontriĝadis la pambilo 26 ^{[Piednoto 26]} je rekta kolumno kun purpuraj makuloj; la frondo-densa mil-pesos 27 ^{[Piednoto 27]} ofertanta ĉe siaj radikoj la bongustan frukton; la ĉontaduro 28 ^{[Piednoto 28]} kaj la gualte 29 ^{[Piednoto 29]}; sed distingiĝis inter ĉiuj la naidí 30 ^{[Piednoto 30]} je fleksebla trunko kaj moviĝema foliaro, dank’ al io koketa kaj virga kiu rememorigas taliojn fascinajn kaj apartiĝemajn. La plej multaj el ili kun siaj grapoloj ankoraŭ duonŝirmitaj de la ŝelo kiu ilin estis protektinta, ĉiuj kun foli-faskoj or-koloraj, per siaj murmuroj ŝajnis bonvenigi amikon ne forgesitan. Sed ankoraŭ mankis tie la behukejoj je ruĝaj festonoj, la grimpaj plantoj je delikataj kaj belaj floroj, la silkecaj larvoj kaj la veluraj muskoj de la rokoj. La naguare kaj la piaŭnde 31 ^{[Piednoto 31]}, kiaj reĝoj de la ĝangalo, elstarigis siajn kronojn sur ĝi por ekvidi ion pli grandiozan ol la dezerton: la maron malproksiman.

La navegación iba haciéndose cada vez más penosa. Eran casi las diez cuando llegamos a Calle-larga. En la ribera izquierda había una choza, le­vantada, como todas las del río, sobre gruesos estantillos de guayacán 32 ^{[Piednoto 32]}, ma­dera que, como es sabido, se petrifica en la humedad: así están los habitantes libres de las inundaciones, y menos en familia con las víboras, que por su abundancia y diversidad son el terror y pesadilla de los viajeros.

Iom post iom la navigado fariĝis ĉiam pli peniga. Preskaŭ je la deka ni alvenis al Vojo-larĝa. Sur la maldekstra riverbordo statis kabano konstruita, kiel ĉiuj tiuj de la rivero, sur dikaj subteniloj el gvajakano 33 ^{[Piednoto 33]}, ligno kiu, kiel sciate, ŝtoniĝas en la humido: tiamaniere la loĝantoj estas liberaj de la inundoj, kaj malpli en kontakto kun la vipuroj, kiuj pro sia abundo kaj diverseco estas la teruro kaj koŝmaro de la vojaĝantoj.

Mientras Lorenzo, guiado por los bogas, iba a disponer nuestro almuerzo en la casita, permanecí en la canoa preparándome para tomar un baño cuya excelencia dejaban prever las aguas cristalinas. Mas no había contado con los mosquitos, a pesar de que sus venenosas picaduras los hacen inolvidables. Me atormentaron a su sabor, haciéndole perder al baño que tomé la mitad de su orientalismo salvaje. El color y otras condiciones de la epidermis de los negros, los defienden sin duda de esos tenaces y hambrientos enemigos, pues seguí observando que apenas se daban por notificados los bogas de su existencia.

Dum Laŭrenco, gvidate de la remistoj, estis aranĝonta nian lunĉon en la dometo, mi restis sur la kanuo prepariĝante por preni banon kies nekomunecon lasis antaŭvidi la kristalaj akvoj. Sed mi ne estis konsiderinta la moskitojn, spite al la fakto ke iliaj venenaj pikoj igas ilin neforgeseblaj. Ili turmentadis min siaplaĉe, perdigante al la bano kiun mi prenis la duonon de ĝia sovaĝa orientalismo. La koloro kaj aliaj kondiĉoj de la epidermo de la nigruloj sendube defendas ĉi lastajn kontraŭ tiuj persistaj kaj malsataj malamikoj, ĉar mi daŭris observi ke la remistoj apenaŭ konstatas ilian ekziston.

Lorenzo me trajo el almuerzo a la canoa, ayudado por Gregorio, quien las daba de buen cocinero, y me prometió para el día siguiente un tapado.

Laŭrenco alportis al mi la lunĉon sur la kanuon, helpate de Gregoro, kiu sin kredis bona kuiristo kaj promesis al mi unu pladon da banano kun viando je la posta tago.

Debíamos llegar por la tarde a San Cipriano, y los bogas no se hicieron rogar para continuar el viaje, vigorizados ya por el tinto selecto del Admi­nistrador.

Ni devis alveni al Sankta Cipriano posttagmeze, kaj la remistoj ne lasis sin petegi por daŭrigi la vojaĝon, jam animitaj de la supera ruĝa vino de la Administranto.

El sol no desmentía ser de verano.

La suno ne negadis esti somera.

Cuando las riberas lo permitían, Lorenzo y yo, para desentumirnos o para disminuir el peso de la canoa en pasos de peligro confesado por los bogas, andábamos por algunas de las orillas cortos trechos, operación que allí se llama playear; pero en tales casos el temor de tropezar con alguna guascama 34 ^{[Piednoto 34]} o de que alguna chonta 35 ^{[Piednoto 35]} se lanzase sobre nosotros, como los indi­viduos de esa familia de serpientes negras, rollizas y de collar blanco lo acos­tumbran, nos hacía andar por las malezas más con los ojos que con los pies.

Kiam la riverbordoj tion permesadis, por sentorporiĝi aŭ por redukti la pezon de la kanuo ĉe danĝeraj trairadoj atentigitaj de la remistoj, Laŭrenco kaj mi iradis mallongajn distancojn laŭ kelkaj bordoj, operacio kiu tie nomiĝas playear (piediri laŭlonge de la plaĝo) ; sed tiuokaze la timo renkonti iun guaskama 36 ^{[Piednoto 36]} aŭ ke iu ĉonta 37 ^{[Piednoto 37]} sin ĵetu sur nin, kiel la membroj de tiu familio de serpentoj nigraj, ruĝecaj kaj je blanka kolo tion kutimas fari, igis nin iri tra la veprejoj pli per la okuloj ol per la piedoj.

Era inútil averiguar si Laureán y Gregorio eran curanderos, pues apenas hay boga que no lo sea, y que no lleve consigo colmillos de muchas clases de víboras y contras para varias de ellas, entre las cuales figuran el guaco 38 ^{[Piednoto 38]}, los bejucos ataja-sangre 39 ^{[Piednoto 39]}, siempreviva 40 ^{[Piednoto 40]}, zaragoza 41 ^{[Piednoto 41]}, y otras yerbas que no nom­bran y que conserven en colmillos de tigre y de caimán ahuecados. Pero eso no basta a tranquilizar a los viajeros, pues es sabido que tales remedios sue­len ser ineficaces, y muere el que ha sido mordido, después de pocas horas, arrojando sangre por los poros, y con agonías espantosas.

Vanis esplori ĉu Laŭreano kaj Gregoro estas sorĉ-kuracistoj, ĉar preskaŭ ne ekzisras remisto kiu ne estas tia, kaj kiu ne kunportu dentegojn de multaj specioj de serpentoj kaj de kontraŭvenenoj por diversaj el ili, inter kiuj troviĝas la guako 42 ^{[Piednoto 42]}, la bejucos atajasangre 43 ^{[Piednoto 43]}, siempreviva 44 ^{[Piednoto 44]}, zaragoza 45 ^{[Piednoto 45]}, kaj aliaj herboj sennomaj kiujn ili konservas ene de kavaj dentoj de tigro kaj de kajmano. Sed tio ne sufiĉas por trankviligi la vojaĝantojn, ĉar sciatas ke tiaj rimedoj ofte estas senefikaj, kaj mortas post malmultaj horoj kiu estas mordita, eligante sangon el la poroj, kaj meze de teruraj agonioj. Llegamos a San Cipriano. En la ribera derecha y en el ángulo formado por el río que da nombre al sitio, y por el Dagua, que parece regocijarse con su encuentro, estaba la casa, alzada sobre postes en medio de un platanal frondoso. No habíamos saltado todavía a la playa y ya Gregorio gritaba:

Ni alvenis al Sankta Cipriano. Ĉe la dekstra bordo kaj en la angulo formata de la rivero kiu donas nomon al la loko kaj de la rivero Dagva, kiu ŝajnas plezuriĝi pro la renkontiĝo, staris la domo, konstruita sur palisoj meze de folidensa bananejo. Ni ne estis ankoraŭ saltintaj sur la plaĝon kaj jam Gregoro kriadis:

—¡Ña 46 ^{[Piednoto 46]} Rufina!, ¡aquí voy yo! —Y en seguida—: ¿dónde cogió esta viejota?

—Nja 47 ^{[Piednoto 47]} Rufina! Jen venas mi! —Kaj tuj poste—: kie vi kaptis tiun ĉi oldulinaĉon?

—Buena tarde, ño 48 ^{[Piednoto 48]} Gregorio —respondió una negra joven, asomándose al corredor.

—Bonan posttagmezon, njo 49 ^{[Piednoto 49]} Gregoro — respondis juna nigrulino, aperante en la koridoro.

—Me tiene que da posada, porque traigo cosa buena.

—Vi devas gastigi min, ĉar mi alportas bonaĵon.

—Sí, señó; suba pué.

—Jes, sinjoro; do suriru.

—¿Mi compañero?

—Kaj kie estas mia kamarado?

—En la Junta.

—Ĉe la konfluejo.

—¿Tío Bibiano?

—Kaj onklo Bibiano?

—Asina no ma, ñó Gregorio.

—Ankaŭ, njo Gregoro.

Laureán dio las buenas tardes a la casera y volvió a guardar su silencio acostumbrado.

Laŭreano diris bonan posttagmezon al la mastrino kaj denove gardis sian kutiman silenton.

Mientras los bogas y Lorenzo sacaban los trastos de la canoa, yo estaba fijo en algo que Gregorio, sin hacer otra observación, había llamado viejota: era una culebra gruesa como un brazo fornido, casi de tres varas de largo, de dorso áspero, color de hoja seca y salpicado de manchas negras; barriga que parecía de piezas de marfil ensambladas, cabeza enorme y boca tan grande como la cabeza misma, nariz arremangada y colmillos como uñas de gato. Estaba colgada por el cuello en un poste del embarcadero, y las aguas de la orilla jugaban con su cola.

Dum la remistoj kaj Laŭrenco eltiris la ilaron el la kanuo, mi fikse rigardadis ion kion Gregoro, sen fari plian rimarkon, estis nomuminta oldulinaĉo: ĝi estis serpento dika kia brako fortika, longa preskaŭ tri ulnojn, kun dorso aspra kaj koloro de seka folio kaj punktita de nigraj makuloj; ventro kiu ŝajnis farita el enfoldigitaj ebur-pecoj, enorma kapo kaj buŝo granda kiel la kapo mem, kuspa nazo kaj dentoj kiaj kataj ungoj. Ĝi statis pendanta per la kolo sur unu paliso de la enŝipejo, kaj la akvoj de la riverbordo ludadis kun ĝia vosto.

—¡San Pablo! —exclamó Lorenzo fijándose en lo que yo veía—; ¡qué animalote!

—Sankta Paŭlo! —ekkriis Laŭrenco fiksante siajn okulojn sur kion mi estis vidanta—; kia bestego!

Rufina, que se había bajado a alabarme a Dios, observó riéndose, que más grandes las habían muerto algunas veces.

Rufina, kiu estis malsuprenirinta salutcele diri al mi “Laŭdata estu Dio”, rimarkigis ke kelkfoje ili estis mortigintaj bestojn pli grandajn.

—¿Dónde encontraron ésta? —le pregunté.

—Kie vi trovis ĉi tiun? —mi demandis.

—En la orilla, mi amo, allí en el chípero 50 ^{[Piednoto 50]} —me contestó señalándome un árbol frondoso distante treinta varas de la casa.

—Ĉe la riverbordo, mia mastro, tie sur la ĉipero 51 ^{[Piednoto 51]} —ŝi respondis al mi indikante frondo-densan arbon je tridek ulnoj for de la domo.

—¿Cuándo?

—Kiam?

—A la madrugada que se fue mi hermano a viaje, la topó armaa, y él la trajo para sacarle la contra. La compañera no estaba ahí, pero hoy la vi yo y él la topa mañana.

—Frumatene la tagon kiam forvojaĝis, mia frato hazarde renkontis ĝin streĉita, kaj li alportis ĝin ĉi tien por eligi al ĝi la kontaŭvenenon. Ĝia kompano ne estis tie, sed hodiaŭ mi vidis ĝin kaj li kaptos ĝin morgaŭ.

La negra me refirió en seguida que aquella víbora hacía daño de esta manera: agarrada de alguna rama o bejuco con una uña fuerte que tiene en la extremidad de la cola, endereza más de la mitad del cuerpo sobre las roscas del resto: mientras la presa que acecha no le pasa a distancia tal que sola­mente extendida en toda su longitud la culebra, pueda alcanzarla, permanece inmóvil, y conseguida esa condición, muerde a la víctima y la atrae a sí con una fuerza invencible: si la presa vuelve a alejarse a la distancia precisa, se repite el ataque hasta que la víctima expira: entonces se enrolla envolviendo el cadáver y duerme así por algunas horas. Casos han ocurrido en que caza­dores y bogas se salven de ese género de muerte asiéndole la garganta a la víbora con entrambas manos y luchando con ella hasta ahogarla, o arroján­dole una ruana sobre la cabeza; mas eso es raro, porque es difícil distinguirla en el bosque, por asemejarse armada a un tronco delgado en pie y ya seco. Mientras la verrugosa no halla de dónde agarrar su uña, es del todo inofen­siva.

La nigrulino tuj rakontis al mi ke tiu vipuro faras damaĝon ĉimaniere: alkroĉita al iu branĉo aŭ behuko per forta ungo kiun ĝi havas ĉe la ekstremaĵo de la vosto, ĝi starigas la mezon de la korpo sur la spiraloj de la restanta mezo: ĝis kiam la kaptaĵo kiun ĝi gvatas paŝas je distanco tia ke nur etendiĝinta laŭ sia tuta longo povu atingi ĝin, la serpento restas senmova, kaj atinginte ĉi tiun kondiĉon, mordas kaj altiras al si la viktimon per nevenkebla forto: se la kaptaĵo denove malproksimiĝas ĝis la ekzaktan distancon, ripetiĝas la atako ĝis kiam la viktimo mortas: tiam la serpento volviĝas ĉirkaŭante la kadavron kaj tiel dormas kelkajn horojn. Okazis kelkfoje ke ĉasistoj kaj remistoj savis sin de tia morto ekpremante la gorĝon al la vipuro per ambaŭ manoj kaj luktante kontraŭ ĝi ĝis sufoki ĝin, aŭ ĵetante ponĉon sur ĝian kapon; tamen tio okazas malofte, ĉar malfacilas distingi ĝin en la arbaro, pro tio ke, alkroĉita, ĝi similas maldikan trunkon starantan kaj jam sekan. Ĝis kiam la mult-veruka besto ne trovos ion kien fiksi sian ungon, ĝi estas tute sendanĝera.

Rufina, señalándome el camino, subió con admirable destreza la escalera formada de un solo tronco de guayacán con muescas, y aun me ofreció la mano, entre risueña y respetuosa cuando ya iba yo a pisar el pavimento de la choza, hecho de tablas picadas de pambil, negras y brillantes por el uso. Ella, con las trenzas de pasa 52 ^{[Piednoto 52]} esmeradamente atadas a la parte posterior de la cabeza, que no carecía de cierto garbo natural, follao de pancho azul y camisa blanca, todo muy limpio, candongas 53 ^{[Piednoto 53]} de higas 54 ^{[Piednoto 54]} azules y gargantilla de lo mismo, aumentada con escuditos y cavalongas 55 ^{[Piednoto 55]}, me pareció graciosamente original, después de haber dejado por tanto tiempo de ver mujeres de esa es­pecie; y lo dejativo de su voz, cuya gracia consiste en gentes de la raza, en elevar el tono en la sílaba acentuada de la palabra final de cada frase; lo movible de su talle y sus sonrisas esquivas, me recordaban a Remigia en la noche de sus bodas. Bibiano, padre de la nubil negra, que era un boga de poco más de cincuenta años, inutilizado ya por el reumatismo, resultado del oficio, salió a recibirme, el sombrero en la mano, y apoyándose en un grueso bastón de chonta 56 ^{[Piednoto 56]}: vestía calzones de bayeta amarilla y camisa de listado azul, cuyas faldas llevaba por fuera.

Rufina, montrante al mi la vojon, subiris per admirinda lerteco la ŝtuparon konsistantan el ununura trunko de gvajakano kun noĉoj, kaj eĉ etendis al mi la manon, duone ridante kaj duone respekte kiam mi estis tretonta la plankon de la kabano, faritan per hakitaj tabuloj el pambilo, nigraj kaj brilaj pro la uziĝo. Kun la kresp-haraj plektaĵoj zorge ligitaj al la posta parto de la kapo, kiu ne mankis je certa natura eleganteco, subjupo el blua tolaĵo kaj blanka ĉemizo, ĉio tre pura, antaŭtuko el blua indieno, orelringoj el bluaj bidoj kaj sammatieriala kolringo pliriĉigita per plakaĵetoj kaj kavalongas 57 ^{[Piednoto 57]}, mi trovis ŝin gracie originala, ĉesinte vidi dum tiom da tempo virinojn tiuspecajn; kaj la neglektemo de ŝia voĉo, kies gracio consistas, en individuoj de ŝia raso, en levigo de la tono ĉe la akcentita silabo de la fina vorto de ĉiu frazo; la movebleco de ŝia talio kaj ŝiaj timidaj ridetoj, rememorigadis al mi Remiĝa-n la nokton de ĉi ties edziniĝo. Bibiano, patro de la fraŭla nigrulino, kiu estis remisto malpli ol kvindekjara, jam difektita pro la reŭmatismo, rezulto de la metio, eliris por min akcepti, kun la ĉapelo enmane, kaj sin apogante sur dikan bastonon el chonta 58 ^{[Piednoto 58]}: li portis pantalonon el flava tuko kaj ĉemizon el blua striita tolo, kies randaĵojn li portis ekster la pantalono.

Componíase la casa, como que era una de las mejores del río, de un co­rredor, del cual, en cierta manera, formaba continuación la sala, pues las paredes de palma de ésta, en dos de los lados, apenas se levantaban a vara y media del suelo, presentando así la vista del Dagua por una parte y la del dormido y sombrío San Cipriano por la otra: a la sala seguía una alcoba, de la que se salía a la cocina, cuya hornilla estaba formada por un gran cajón de tablas de palma rellenado con tierra, sobre el cual descansaban las tulpas 59 ^{[Piednoto 59]} y el aparato para hacer el fufú 60 ^{[Piednoto 60]}. Sustentado sobre las vigas de la sala, había un tablado que la abovedaba en una tercera parte, especie de despensa en que se veían amarillear hartones y guineos, a donde subía frecuentemente Rufina por una escalera más cómoda que la del patio. De una viga colgaban atarrayas 61 ^{[Piednoto 61]} y catangas 62 ^{[Piednoto 62]}, y estaban atravesadas sobre otras, muchas palancas y varas de pescar. De un garabato pendían un mal tamboril y una carrasca 63 ^{[Piednoto 63]}, y en un rincón estaba recostado el carángano 64 ^{[Piednoto 64]}, rústico bajo en la música de aquellas riberas.

La konstruaĵo, kiu verŝajne estis inter la plej belaj en la rivera zono, konsistis el unu koridoro, al kiu, iele, faris plilongigon la saloneto, ĉar ĉi ties palmaj muretoj, sur du el la flankoj, nur leviĝadis ĝis unu ulno kaj duono sur la planko, tiel montrante la vidon de la Rivero Dagva unuflanken kaj tiun de la dormanta kaj malluma San-Cipriano aliflanken: al la salono sekvis unu dormoĉambro, de kiu oni aliris al la kuirejo, kies forno konsistis el granda kesto el palmarbaj tabuloj plenigita per tero, kaj sur kiu troviĝis la tulpas 65 ^{[Piednoto 65]} kaj la ilon por prepari la fufu’ 66 ^{[Piednoto 66]}. Apogita sur la traboj de la salono, tabulplanko ĝin volbigis je triona parto, speco de magazeno en kiu oni vidadis duonflaviĝi egajn kaj etajn bananojn, kien ofte subiradis Rufina per ŝtuparo pli komforta ol tiu de la korto. Sur unu trabo pendadis atarrayas 67 ^{[Piednoto 67]} kaj katangas 68 ^{[Piednoto 68]}, kaj transverse kuŝadis sur aliaj, multaj stangoj kaj fiŝkapto-vergoj. Sur hoko pendadis unu tamburaĉo kaj unu karaska 69 ^{[Piednoto 69]}, kaj ĉe unu angulo kuŝadis la karangano 70 ^{[Piednoto 70]}, rustika bas-gitaro en la muziko de tiuj riverbordoj.

Pronto estuvo mi hamaca colgada. Acostado en ella veía los montes dis­tantes no hollados aún, que iluminaba la última luz amarilla de la tarde, y las ondas del Dagua pasar atornasoladas de azul, verde y oro. Bibiano, estimu­lado por mi franqueza y cariño, sentado cerca de mí, tejía crezneja para som­breros, fumando en su congola, conversándome de los viajes de su mocedad, de la difunta (su mujer), de la manera de hacer la pesca en corrales y de sus achaques. Había sido esclavo hasta los treinta años en la mina de Iró, y a esa edad consiguió, a fuerza de penosos trabajos y de economías, comprar su libertad y la de su mujer, que había sobrevivido poco tiempo a su esta­blecimiento en el Dagua.

Baldaŭ mia hamako estis pendigita. Kuŝante sur ĝi mi vidadis la malproksimajn montojn ankoraŭ ne tretitajn, kiujn iluminadis la lasta flava lumo de la vespero, kaj la ondojn de la Rivero Dagva pasi irizitaj je blua, verda kaj or-koloroj. Bibiano, stimulita de mia familiareco kaj alligiteco, sidante apud mi, teksadis esparto-ŝnuron por ĉapeloj, fumante sian pipon, rakontante al mi pri la vojaĝoj de sia junaĝo, pri la forpasinta ino (lia edzino), pri la manieroj fiŝi en ĉirkaŭbaraĵo kaj pri siaj san-difektoj. Li estintis sklavo ĝis sia tridekjaraĝo en la minejo de Iro’, kaj je tiu aĝo li sukcesis, per multe da penigaj laboroj kaj ŝparoj, aĉeti sian liberecon kaj tiun de sia edzino, kiu estis pluvivinta mallonge post ilia ekloĝiĝo ĉe la rivero Dagva.

Los bogas, con calzones ya, charlaban con Rufina; y Lorenzo, después de haber sacado sus comestibles refinados para acompañar el sancocho de nayo 71 ^{[Piednoto 71]} que nos estaba preparando la hija de Bibiano, había venido a recos­tarse silencioso en el rincón más oscuro de la sala.

La remistoj, jam vestitaj per pantalono, babiladis kun Rufina; kaj Laŭrenco, eltirinte siajn rafinitajn manĝaĵojn por akompani la najo 72-supon kiun la filino de Bibiano estis preparanta por ni, estis veninta kuŝiĝi silenta en la angulon plej obskuran de la salono.

Era casi de noche cuando se oyeron gritos de pasajeros en el río: Lorenzo bajó apresuradamente y regresó pocos momentos después diciendo que era el correo que subía; y había tomado noticia de que mi equipaje quedaba en Mondomo.

Jam estis preskaŭ nokte ^{[Piednoto 72]}kiam oni aŭdis kriojn de vojaĝantoj sur la rivero: Laŭrenco subiris rapide kaj revenis kelkajn momentojn poste dirante ke temas pri la kurieroj kiuj suriradis; kaj li estis ricevinta sciigojn ke mia bagaĝo troviĝas en Mondomo.

Pronto nos rodeó la noche con toda su pompa americana: las noches del Cauca 73 ^{[Piednoto 73]}, las de Londres, las pasadas en alta mar ¿por qué no eran tan majes­tuosamente tristes como aquélla?

Baldaŭ ĉirkaŭis nin la nokto per sia tuta amerika pompo: kial la noktoj de l’ Kaŭka 74 ^{[Piednoto 74]}, tiuj de Londono, tiuj pasintaj altamare, ne estis tiel majeste malgajaj kiel tiu?

Bibiano me dejó, creyéndome dormido, y fue a apurar la comida. Lo­renzo encendió vela y preparó la mesita de la casa con el menaje de nuestra alforja.

Bibiano apartiĝis de mi, kredante ke mi dormas, kaj iris urĝi la la manĝon. Laŭrenco fajrigis la kandelon kaj preparis la tableton de la hejmo kun la ilaro de nia bisako.

A las ocho todos estaban, bien o mal, acomodados para dormir. Lorenzo, luego que me hubo acomodado con esmero casi maternal en la hamaca, se acostó en la suya.

Je la oka ĉiuj estis bone-malbone instalitaj por dormi. Laŭrenco, post instali min kun preskaŭ patrina zorgo sur la hamakon, kuŝiĝis sur la sian.

—Taita —dijo Rufina desde su alcoba a Bibiano, que dormía con nos­otros en la sala—¡escuche su mercé la verrugosa cantando en el río.

—Paĉjo —diris Rufina el sia ĉambro al Bibiano, kiu kuŝis kun ni el la salono— bonvolu aŭdi la mult-verukan beston kanti en la rivero.

En efecto, se oía hacia ese lado algo como el cloqueo de una gallina enorme.

Fakte, oni aŭdis tiudirekte ion similan al la klukado de enorma kokino.

—Avísele a ño Laureán —continuó la muchacha—, para que a la ma­drugada pasen con mañita.

—Avertu njo Laŭreanon —daŭrigis la junulino—, por ke je la mateniĝo ili pasu singarde.

—¿Ya oíte, hombre? —preguntó Bibiano.

—Ĉu vi aŭdis, homo? —demandis Bibiano.

—Sí, señó —respondió Laureán, a quien debía de tener despierto la voz de Rufina, pues según comprendí más tarde, era su novia.

—Jes, sinjoro —respondis Laŭreano, kiun tenis maldorma la voĉo de Rufina, ĉar kiel mi komprenis poste, ŝi estis lia fianĉino.

—¿Qué es esto grande que vuela aquí? —pregunté a Bibiano, próximo ya a figurarme que sería alguna culebra alada.

—Kio estas tiu ĉi granda estaĵo kiu flugas ĉi tie? —mi demandis al Bibiano, jam preskaŭ imagante ke temas pri iu flugil-hava serpento.

—El murciélago, amito —contestó—, pero no haya miedo que le pique durmiendo en la hamaca.

—La vesperto, mia mastreto —respondis—, sed ne timu ke li piku vin dum vi dormos sur la hamako.

Los tales murciélagos son verdaderos vampiros que sangran en poco rato a quien llega a dejarles disponible la nariz o la yema de los dedos; y realmente se salvan de su chupadura los que duermen en hamaca.

Tiuj vespertoj estas veraj vampiroj kiuj sensangigas en mallonga tempo tiun kiu lasas al ili libera la nazon aŭ la fingropintojn; kaj vere savas sin de ilia pikado tiuj kiuj dormas sur hamako.

---

1. Cortico: Apodo por bajito, enano.
2. Kortiko: Alnomo signifanta: malaltulo, nano.
3. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
4. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
5. Bejuco: Nombre de diversas plantas tropicales, que se extienden por el suelo o se arrollan a otros vegetales.
6. Rabihorcado: En Colombia, nombre de una planta de hojas parecidas a las del plátano y uzadas para techar.
7. Gradua: Bambú, nombre vulgar de Gradua angustifolia, planta de la familia Graminaceae (Poaceae), con más de 75 géneros y 1200 especies.
8. Cortico: Apodo para indicar un individuo de baja estatura, un enano.
9. Bunde: Baile típico de los negros.
10. Matambo: Nomo vulgara de Desmoncus polyacanthus, palmarbo je folioj longaj kaj dornaj, kiu kreskas en la tropikaj ĝangaloj.
11. Behuko: Nomo de diversaj tropikaj sarmentecaj plantoj, kiuj etendiĝas sur la tero aŭ volviĝas sur aliajn plantojn.
12. Rabihorkudo: En Kolombio, nomo de planto je folioj similaj al tiuj de la bananarbo kaj uzataj por tegmenti.
13. Gradvo: Bambuo, nomo vulgara de Gradua angustifolia, planto de la familio Graminaceae (Poaceae), kun pli ol 75 genroj kaj 1200 specioj.
14. Bundeo: Danco tipa de la nigruloj.
15. Bamburés: Enormes sapos con canto ronco.
16. Bambureoj: Enormaj bufoj je raŭka kanto..
17. Chamberga pastusa: Vasija típica de la ciudad de Pasto, en Colombia.
18. Poto pastana: Poto tipa de la Kolombia urbo Pasto.
19. Pambil: Nombre vulgar de varias especies del género Iriartea, palma pequeña con tronco esbelto y follaje ancho.
20. Mil-pesos: Especie de palma.
21. Chontadura (también Chonta): Nombre vulgar de Bactris Gasipaes, de la familia Arecaceae, palmera espinosa de frutos comestibles y madera negra muy dura.
22. Gualte (también Gualte mazorca): Nombre vulgar de Wettinia hirsuta Burret, de la familia Arecaceae, palma ornamental de tamaño mediano a grande.
23. Palma Naidí (también Palma Murrapo): Nombre vulgar de Euterpe Oleracea, de la familia Arecaceae, palma de frutos comestibles.
24. Bejucadas = campos de bejucos.
25. Naguare y Piáunde: árboles gigantescos de la selva pacífica de Colombia.
26. Pambilo: Nomo vulgara de diversaj specioj el la genro Iriartea, malgranda palmarbo je trunko svelta kaj vasta foliaro.
27. Mil-pesos: Specio de palmarbo.
28. Ĉontaduro (ankaŭ Ĉonta): Nomo vulgara de Bactris Gasipaes, de la familia Arecaceae, palmarbo je manĝeblaj fruktoj kaj nigra ligno tre malmola.
29. Gualte (ankaŭ Gualte spadika): Nomo vulgara de Wettinia hirsuta Burret, de la familio Arecaceae, ornama palmarbo je meza/granda alto.
30. Naidí (ankaŭ Palmarbo Murrapo): Nomo vulgara de Euterpe Oleracea, de la familio Arecaceae, palmarbo je manĝeblaj fruktoj.
31. Naguare kaj Piaŭnde: Gigantaj arboj de la Kolombia pacifika ĝangalo.
32. Guayacán (también Guayaco): Nombre vulgar de Guajacum officinale, árbol de la familia Zigofíláceas de madera muy dura.
33. Gvajakano (ankaŭ Gvajako): Nomo vulgara de Guajacum officinale, arbo de la familio Zigofílacaj, je ligno tre malmola.
34. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
35. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
36. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
37. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
38. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
39. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
40. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
41. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
42. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
43. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
44. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
45. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
46. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
47. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
48. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
49. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
50. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
51. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
52. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
53. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
54. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
55. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
56. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
57. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
58. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
59. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
60. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
61. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
62. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
63. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
64. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
65. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
66. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
67. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
68. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
69. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
70. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
71. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
72. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
73. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.
74. Cuadra: Medida de longitud, igual a ¼ de milla.