Maria/Ĉapitro XLIX

by Jorge Isaacs

Ĉapitro XLVIII

Indekso : Maria de Jorge Isaacs Tradukita de Andrés Turrisi, Detlef Karthaus kaj Ruben' Torres Ĉapitro XLIX

Ĉapitro L

Tradukata ekde 2005.

XLIX

Salíamos del patio por detrás de la cocina cuando mi comadre nos gri­taba:

―Ni estis elirantaj el la korto malantaǔ la kuirejo kiam mia kunpatrino kriis al ni:

―No se vayan a demorar, que la comida está en estico.

―Ne malfruu, ĉar la manĝo estas preskaǔ preta.

Salomé quiso cerrar la puertecita de trancas por donde habíamos entrado al cacaotal: pero yo me puse a hacerlo mientras ella me decía:

Salomea intencis fermi la etan klik-seruran pordon tra kiu ni estis enirintaj en la kakao-arban plantejon: sed mi ekfermis ĝin dum ŝi diradis al mi:

―¿Qué hacemos con Fermín, que es tan cuentero?

―Kion ni faros koncerne Ferminon, kiu estas tiel babilema?

―Tú lo verás.

―Serĉu solvon.

―Ya sé: deje que estemos más allá, y yo lo engaño.

―Jam mi scias: atendu ĝis kiam ni atingos tien, kaj mi trompos lin.

Cubríanos la densa sombra del cacaotal, que parecía no tener límites. La belleza de los pies de Salomé, que la falda de pancho azul dejaba visi­bles hasta arriba de los tobillos, resaltaba sobre el sendero negro y la hoja­rasca seca. Mi ahijado iba tras de nosotros arrojando cáscaras de mazorcas y pepas de aguacate a los cucaracheros^{[Piednoto 1]} cantores y a las nagüiblancas que gemían bajo los follajes. Al llegar al pie de un cachimbo^{[Piednoto 2]}, se detuvo Salomé y dijo a su hermano:

Nin kovris la densa ombro de la plantejo, kiu ŝajnis senlima. La beleco de la piedoj de Salomea, kiujn la jupo el blua koton-tolaĵo lasis videblaj ĝis supre de la maleoloj, distingiĝis sur la nigra pado kaj la sekaj folioj. Mia baptofilo venis post ni ĵetante ŝelojn de maiz-spadikoj kaj kernojn de avokado al la kantantaj cucaracheros^{[Piednoto 3]} kaj al la blanka-brustaj kolomboj kiuj ĝemadis sub la foliaro. Atinginte la piedojn de iu cachimbo^{[Piednoto 4]}, Salomea haltis kaj diris al sia frato.

―¿Si irán las vacas a ensuciar el agua? Seguro, porque a esta hora están en el bebedero de arriba. No hay más remedio que ir en una carrera a es­pantarlas: corre, mi vida, y ves que no se vayan a comer el socobe que se me quedó olvidado en la horqueta del chiminango^{[Piednoto 5]}. Pero cuidado con ir a romper los trastos o a botar algo. Ya estás allá.

―Ĉu la bovinoj ne malpurigos la akvon? Certe jes, ĉar ĉimomente ili estas ĉe la supra trogo. Oni ne povas fari ion alian ol rapide iri forpeli ilin: kuru, karulo, kaj klopodu ke ili ne manĝu la kalabason kiun mi forgesis sur la branĉo-forko de la chiminango^{[Piednoto 6]}. Sed zorgu ne rompi la ilaron aǔ ne perdi ion. Iru rapide.

Fermín no se dejó repetir la orden: bien es verdad que se le había dado de la manera más dulce y comprometedora.

Fermino ne lasis ripeti al si la ordonon: estas vero ke oni estis doninta ĝin al li kiel eble plej dolĉe kaj implike.

―¿Ya vido? —me preguntó Salomé acortando el paso y mirando hacia las ramas con mal fingida distracción.

―Ĉu vi vidis? ―demandis al mi Salomea malrapidigante la paŝadon kaj rigardante al la branĉoj per malbone ŝajnigita distro.

Se puso luego a mirarse los pies cual si contara sus lentos pasos; y yo interrumpí el silencio que guardábamos, diciéndole:

―Ŝi poste komencis observi siajn piedojn kvazaǔ ŝi kalkulus siajn malrapidajn paŝojn; kaj mi interrompis nian silenton, dirante al ŝi:

―A ver, qué es lo que hay y con qué te tienen molida.

―Fine diru, kio okazas kaj per kio oni elĉerpas vin.

―Pues ahí verá que me da no sé qué contarle.

―Bone... embarasas min rakonti al vi.

―¿Por qué?

―Kial?

―Si es que se me hace hoy como muy triste y... ahora tan serio.

―Okazas ke hodiaǔ la afero rezultas al mi tre malgaja... kaj nun tre serioza.

―Es que te parece. Empieza, porque después no se ha de poder. Yo tam­bién tengo algo muy bueno que contarte.

―Tio nur ŝajnas al vi. Komencu, ĉar poste jam ne eblos. Ankaǔ mi havas ion tre agrablan por rakonti al vi.

―¿Sí?, usté primero, pues.

―Ĉu vere?, do diru vi, unua.

―Por nada, le respondí.

―Absolute ne, mi respondis.

―¿Conque así es la cosa? Pues oiga: pero prométame no decir nadita de lo que...

―Do, tia estas la afero? Bone, aǔdu: sed promesu al mi ke vi diros nenion pri kio...

―Por supuesto.

―Kompreneble.

―Pues lo que sucede es que Tiburcio se ha vuelto un veleta y un ingrato y que anda buscando majaderías para darme sentimientos; ahora hace cosa de un mes que estamos de malas sin haberle dado yo motivo.

―Nu, okazas ke Tiburcjo fariĝis vent-kapulo kaj sen-danka kaj serĉas sensencaĵojn por aflikti min; nun de post ĉirkaǔ unu monato ni estas en malbonaj rilatoj sen ke mi estu doninta al li iun ajn motivon.

―¿Ninguno? ¿Estás bien segura?

―Neniun? Ĉu vi estas tute certa?

―Mire... se lo juro.

―Jes... mi ĵuras al vi.

―¿Y cuál te ha dicho él que tiene para estar así después de haberte querido tanto?

―Kaj kiun li diris al vi ke li havas por sin teni tiamaniere, aminte vin tiel multe?

―¿Tiburcio? Lambido que es: él no me quiere a mí nada: al principio no sabía yo por qué se ponía malmodoso cada rato, y después caí en la cuenta de que todo era porque se figuraba que yo le hacía buena cara al primero que veía. Dígame usté, ¿eso se puede aguantar cuando una es hon­rada? Primero dio en creer una bobería y usté anduvo en la danza.

―Kiu, Tiburcjo? Kia kredemulo! Li tute ne amas min: je la komenco mi ne sciis kial ĉiumomente li fariĝas impertinenta, kaj poste mi konstatis ke ĉio ŝuldiĝas al la fakto ke li imagas ke mi koketas kun kiu ajn. Diru: ĉu oni povas toleri tion, se oni estas honesta virino? Unue li kredis stultaĵon kaj ankaǔ vi havis parton en la historio.

―¿Yo también?

―Ĉu ankaǔ mi?

―¡Cuánto se iba a librar!

―Kiom li furioziĝus!

―¿Y qué creía?

­Kaj kion mi kredis?

Para qué es decirle si ya se lo figurará: todo porque lo vio venir unas veces a casa y porque yo le tengo cariño. ¿Cómo no se lo había de tener, no?

­Kial mi dirus al vi se vi jam povas tion imagi: io tio okazas ĉar li vidis vin veni kelkfoje al mia hejmo kaj ĉar mi sentas kor-inklinon al vi. Kaj kiel mi povus ne senti tiel al vi, diru?

―¿Y se convenció al fin de que pensaba un disparate?

­­Kaj ĉu li fine konvinkiĝis ke li estis imaganta absurdaĵon?

―Así me costó de lágrimas y buenas palabras para traerlo a razón.

­­­­―Kostis al mi multe da larmoj kaj konvinkivaj vortoj rekonsciigi lin.

―Créeme que siento haber sido causa de eso.

―Kredu ke mi bedaŭras esti kaŭzinta tion.

―No se le dé nada, porque si no hubiera sido con usté, no habría fal­tado otro de quien echar malos juicios. Oiga, que no le he dicho lo mejor. Mi taita le amansaba potros al niño Justiniano, y él tuvo que venir a ver unos terneros que tenían en trato: en una de las ocasiones en que el blanco vino, lo encontró aquí Tiburcio.

―Ne bedaŭru, ĉar se ne estintus kun vi, ne estus mankinta aliulo pri kiu dubi. Aŭdu, ĉar mi ankoraŭ ne rakontis al vi la plej bonan parton. Mia patreto malsovaĝigis ĉevalidojn por la juna Justiniano, kaj ĉi lasta devis veni por vidi iujn bovidojn pri kiuj ili estis en intertraktoj: en unu el la okazoj en kiuj venis la blankulo, Tiburcjo trovis lin ĉi tie.

―¿Aquí?

―Ĉi tie?

―No se haga el bobo; en casa. Para castigo de mis pecados lo volvió a encontrar otra vez.

―Ne ŝajnigu vin stultulo; en la domo. Kiel puno pro miaj pekoj, li denove renkontis lin plian fojon.

―Creo que van dos, Salomé.

―Mi kredas ke jam estas du, Salomea.

―Ojalá hubiera sido eso sólo: también lo encontró un domingo en la tarde que vino a pedir agua.

―Plaĉu al Dio ke tio estu okazinta nur dufoje: li ankaŭ trovis lin iun dimanĉon posttagmeze kiam li venis peti akvon.

―Son tres.

―Tio faras tri.

―Nada más, porque aunque ha venido otras veces, Tiburcio no lo ha visto; pero a mí se me pone que se lo han contado.

―Ne pli ol tiuj, ĉar kvankam li venis pliajn fojojn, Tiburcjo ne vidis lin; sed mi suspektas ke oni sufloris tion al li.

―¿Y todo te parece nada en dos platos?

―Kaj ĉu ĉio ĉi ŝajnas al vi sensignifa?

―¿Usted también da en lo mismo? ¡Yagora! ¿Yo tengo la culpa de que ese blanco dé en venir? ¿Por qué mi taita no le dice que no vuelva, si es que se puede?

―Nu, ĉu ankaŭ vi venas kun tiuj sensencaĵoj? Jam sufiĉas! Ĉu mi kulpas pro tio ke li insistas veni? Kial mia paĉjo ne diras al li ke li ne venu plu, se tio eblas?

―Es que hay cosas sencillas, difíciles de hacer.

―Okazas ke ekzistas aferoj simplaj, malfacile plenumeblaj.

―Ah, pues: eso mismo le digo yo a Tiburcio; pero todo tiene su re­medio, y de eso no me atrevo a hablarle yo.

―Nu bone, la samon mi diras al Tiburcjo; sed ĉio havas taŭgan solvon, kaj pri tio mi ne kuraĝas paroli al li.

―Que se case pronto contigo; ¿no es esto?

―Ke li baldaŭ edziĝu al vi: ĉu ne temas pri tio?

―Si tanto me quiere... Pero él ya cuándo... y es capaz de creer que yo soy alguna cualquiera.

―Se li tiom amas min... Sed li jam ne amas min... kaj eĉ kapablus kredi ke mi estas ĉiesulino.

Salomé tenia los ojos aguados, y después de dar unos pasos más, se de­tuvo a enjugarse las lágrimas.

Salomea havis la okulojn likvidaj, kaj post kelkaj pliaj paŝoj haltis por sekigi al si la larmojn.

―No llores, le dije: yo estoy cierto de que no cree tal: todo eso es obra de celos y nada más; verás cómo se remedia.

―Ne ploru, mi diris al ŝi: mi estas certa ke li ne kredas tion: ĉio estas afero de ĵaluzo kaj nenio pli; vi vidos ke tio solviĝos.

—No lo piense; menos tibante había de ser. Porque le han dicho que es hijo de caballero, ya nadie le da al tobillo en lo fachendoso, y se figura que no hay más que él... ¡Caramba!^{[Piednoto 7]}, como si yo fuera alguna negra bozal o alguna manumisa como él. Ahora está metido donde las provincianas^{[Piednoto 8]}, y todo por hacerme patear, porque mucho que lo conozco: bien que me alegraría de que ñor José lo echara a la porra.

―Ne estu certa pri tio; li devus esti malpli aroganta. Ĉar oni diris al li ke li estas filo de iu kavaliro, jam neniu eĉ indas laĉi al li la ŝuojn rilate al vanteco, kaj li imagas ke ekzistas neniu super li...Karamba^{[Piednoto 9]}!, kvazaŭ mi estus iu negrulino stulta aŭ iu ulino emancipita kia li. Nun li vizitadas la “provincaninojn^{[Piednoto 10]}”, kaj ĉio por humiligi min, ĉar mi konas lin tre bone: tre feliĉigus min ke Njoro Jozefo sendu lin promeni.

―Es necesario que no seas injusta. ¿Qué tiene de particular que esté jornaleando en casa de José? Eso quiere decir que aprovecha el tiempo; peor sería que pasara los días tunando.

―Necesas ke vi ne estu maljusta. Kio stranga estas en la fakto ke li tag-laboru ĉe Jozefo? Tio signifas ke li utiligas la tempon; estus pli malbona afero se li pasigus la tagojn friponetante.

―Mire que yo sé quién es Tiburcio. Menos enamorado había de ser...

―Ne forgesu ke mi scias kiu estas Tiburcjo. Li devus esti malpli amanta...

―Pero porque le parezcas bonita tú, en lo cual maldita la gracia que hace, ¿han de parecerle también bonitas cuantas ve?

―Sed por ke vi ŝajnu beleta al li, en kio al la diablo la senspritaĵo kiun li faras, ĉu devas ŝajni ankaŭ beletaj ĉiuj virinoj kiujn li vidas?

―Por eso.

―Ĝuste pro tio.

Yo me reí de la respuesta, y ella torciendo los ojos, dijo:

Mi ridis pri la respondo, kaj ŝi, turnante la okulojn, diris:

―Velay! ¿Y eso qué cosquillas le hace?

―Jen! Kaj kian tikladon tio faras al vi?

―Pero ¿no ves que estás haciendo lo mismo con Tiburcio, exactamente lo mismo que lo que hace contigo?

―Sed ĉu vi ne konscias ke vi faras la samom kun Tiburcjo, ekzakte la samon kion li faras kun vi?

―¡Válgame Dios! ¿Yo qué hago?

―Dio min helpu! Kaj kion mi faras?

―Pues estar celosa.

―Nu, esti ĵaluza

―¡Eso sí que no!

―¡Absolute ne!

―No?

―Ĉu ne?

―¿Y si él lo ha querido? A mí nadie me quita de la cabeza que si ñor José lo consintiera, ese veleidoso se casaría con Luda, y a no ser porque Tránsito es ajena ya, hasta con ambas, si lo dejaran.

―Kaj se li tion volis? Al mi nenio forigas de la kapo ke se Sinjoro Jozefo tion permesus, tiu kapriculo edziĝu al Lucia, kaj seTransito jam ne apartenus al aliulo, li eĉ edziĝus al ambaŭ, se tion oni permesus al li.

―Pues sábete que Lucía quiere desde que estaba chiquita a un hermano de Braulio que pronto vendrá; y no te quepa duda, porque Tránsito me lo ha contado.

―Nu sciu ke Lucia amas, ek de kiam ŝi estis etulino, unu el la fratoj de Braŭljo kiu baldaŭ venos ĉi tien; kaj ne pridubu, ĉar Transito tion rakontis al mi.

Salomé se quedó pensativa. Llegábamos ya al fin del cacaotal, y sen­tándose en un tronco, me dijo meciendo con los pies colgantes una mata de buenastardes^{[Piednoto 11]}:

Salomea restis enpensa. Ni jam estis atingantaj la finon de la kakao-arba plantejo, kaj eksidante sur iun trunkon, ŝi diris al mi lulante per la pendantaj piedoj planteton de “bŭenastardes^{[Piednoto 12]}”.

―Conque diga, ¿qué le parece bueno hacer?

―Do diru, kion vi opinias korekta fari?

―Me das permiso para referirle a Tiburcio lo que hemos conversado?

―Ĉu vi permesas al mi rakonti al Tiburcjo kion ni priparolis?

―No, no. Por lo que usté más quiera, no lo vaya a hacer.

ĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉ

―Si solamente te pregunto si lo consientes.

―Sed mi nur demandas al vi ĉu vi konsentas pri tio.

―¿Todito?

―Ĉu ĉion?

―Las quejas sin los agravios.

―La plendojn sen la insultoj.

―Si es que cada vez que me acuerdo de lo que se figura él de mí, no sé ni lo que digo... Vea: se me pone que es mejor no contarle, porque si ya no me quiere, después andará diciendo que me cansé de llorar por él, y que lo quise contentar.

―Sed okazas, ke ĉiun fojon kiam mi rememoras kion li imagas pri mi, mi ne scias eĉ kion mi diras... vidu: mi opinias ke estas pli konvena ne rakonti al li, ĉar se jam li ne amas min, poste li dirados ke mi laciĝis plori por li, kaj ke mi volis kontentigi lin.

―Entonces, convéncete, Salomé, de que no hay modo de remediar tus penas.

―Do konvinkiĝu, Salomea, ke ne estas maniero meti finon al viaj afliktoj.

―¡Ah trabajo! —exclamó poniéndose a llorar.

―Ha, kia komplikaĵo! ―ŝi ekkriis komencante plori.

―Vamos, no seas cobarde, le dije apartándole las manos de la cara: lá­grimas de tus ojos valen mucho para que las derrames a chorros.

―Nu, ne estu kovarda, mi diris formetante al ŝi la manojn de la vizaĝo: la larmoj de viaj okuloj valoras multon por ke vi verŝu ilin torente.

―Si Tiburcio creyera eso, no me pasaría yo las noches llorando hasta que me quedo dormida, de verlo tan ingrato y ver que por él mi taita me ha cogido tema.

―Se Tiburcjo kredus tion, mi ne pasigus la noktojn plorante ĝis kiam mi endormiĝas, pro tio ke mi vidas lin tiom sendanka kaj vidante ke kaŭze de li mia patreto malkontentas pri mi.

― ¿Qué quieres apostar conmigo a que mañana en la tarde viene Tibur­cio a verte y a contentarte?

―Kion vi pretas veti kun mi ke morgaŭ posttagmeze Tiburcjo venos vidi kaj kontentigi vin?

―¡Ay!, le confieso que no tendría con qué pagarle, me respondió estre­chándome la mano en las suyas, y acercándola a su mejilla. ¿Me lo promete?

―Ha!, mi konfesas al vi ke mi ne havus ion per kio pagi al vi, ŝi respondis premante al mi la manon inter la siaj, kaj proksimigante ĝin al sia vango. Ĉu vi promesas tion al mi?

―Muy desgraciado y tonto debo de ser si no lo consigo.

― Tre senfortuna kaj stulta mi estos se mi ne atingos tion.

Vea que le cojo la palabra. Pero por vida suya no vaya a contarle a Tiburcio que hemos estado así tan solitos y... Porque vuelve a dar en lo del otro día, y eso sí era echarlo todo a perder. Ahora —añadió empezando a subir el cerco—, voltéese para allá y no me vea saltar, o saltemos juntos.

―Atentu ĉar mi kaptas vin per via parolo. Sed je via vivo ne rakontu al Tiburcjo ke ni restis tiel ĉi solaj kaj... Ĉar li denove falos en la samon kiel antaŭ kelkaj tagoj, kaj tio ja signifus difekti ĉion. Nun ―ŝi aldonis eksoriante la palisaron―, turniĝu tiudirekten kaj ne rigardu min salti, aŭ saltu ni kune.

―Escrupulosa andas; antes no lo eras tanto.

―Vi fariĝis skrupulplena; antaŭe vi ne estis tia.

―Si es que todos los días le cojo más vergüenza. Súbase pues.

― Okazas, ke ĉiutage mi sentas pli da embaraso antaŭ vi. Nu, soriru.

Mas como sucedió que Salomé, para caer al otro lado, encontró dificul­tades que no encontré yo, quedóse sentada encima de la cerca diciéndome:

―Sed ĉar por fali al la alia flanko, Salomea trovis malfacilaĵojn kiujn mi ne trovis, ŝi restis sidanta sur la palisaro, dirante al mi:

―Miren al niño; diga agoo. Pues ahora no he de bajar si no se voltea.

―Rigardu la infanon; diru agoo. Nu bone, nun mi ne malsupreniros se vi ne turniĝos.

―Déjame que te ayude; ve que se hace tarde y mi comadre...

―Lasu ke mi helpu vin; ĉar malfruiĝas kaj miaj kumpatrino...

―¿Acaso ella es como aquél?... Y asina ¿cómo quiere que me baje? ¿No ve que si me enredo?...

―Ĉu ŝi estas kia tiu?... Kaj ĉi tiel, kiel vi pensas ke mi malsupreniros? Ĉu vi ne vidas ke mi komplikiĝas?...

―Déjate de monadas y apóyate aquí —le dije presentándole mi hombro.

―Flankenigu la graciajn farojn kaj apogu vin ĉi tien ―mi diris prezentante al ŝi mian ŝultron.

―Haga fuerza, pues, porque yo peso como... una pluma —concluyó sal­tando ágilmente—. Me voy a poner creidísima, porque conozco muchas blan­cas que ya quisieran saltar así talanqueras.

Pretiĝu, do, ĉar mi pezas kiom... plumo ― ŝi konkludis saltante facilmove―. Mi fariĝos tre vanta, ĉar mi konas multajn blankulinojn kiuj volus salti palisarojn ĉimaniere.

―Eres una boquirrubia.

―Vi estas ino parolema.

―¿Eso es lo mismo que piquicaliente? Porque entonces voy a entrompar­me con usté.

―Ĉu tio samsignifas akra? Ĉar do mi furioziĝos kun vi.

―¿Vas a qué?

―Kion vi faros?

―¡Adiós!... ¿Y no entiende?, pues que voy a enojarme. ¿Qué hiciera yo para saber cómo es usté cuando se pone bien bravo? Es antojo que tengo.

―Ha, do!... Kaj ĉu vi ne komprenas?, do mi iritiĝos. Kion mi farus por scii kia vi estas kiam vi koleriĝas? Mi estas scivolema.

―¿Y si después no podías contentarme?

―Kaj se poste vi ne scius kontentigi min?

―¡Ayayay! No habré visto yo que se le vuelve el corazón un yuyo^{[Piednoto 13]} si me ve llorando.

―Kompatinda mi! Ĉu mi ne sciis ke via koro febliĝas se vi vidas min ploranta?

―Pero eso será porque conozco que no lo haces por coquetería.

―Sed tio eble okazas ĉar mi scias ke vi ne faras tion por koketemo.

―¿Que no le hago qué? ¿Cómo es el cuento?

Ke mi ne faras kion? Kia estas la afero?

―Co-que-te-ria.

―Ko-ke-te-mo.

―Y eso ¿qué quiere decir? Dígame, que de veras no sé... Sólo que sea cosa mala... Entonces me la tiene muy guardadita, ¿ya l’’oye?

―Kaj tio, kion signifas? Diru al mi, ĉar mi vere ne scias... Krom ke ĝi estu malbona afero... Tiukaze gardu ĝin al mi tre kaŝita, mi petas.

―¡Buen negocio!, mientras tú la desperdicias.

―Kia bona negoco!, dum vi tute malprofitas.

―A ver, a ver: de aquí no paso si no dice.

―Ni vidu,ni vidu: de ĉi tie mi ne moviĝos se vi ne klarigos.

―Me iré solo —le respondí dando unos pasos.

―Mi foriros sola ―mi respondis farante kelkajn paŝojn.

―¡Jesús!, era yo capaz hasta de revolverle l’’agua. ¿Y con qué sábana se secaba?... Nada, dígame qué es lo que yo desperdicio. Ya se me va po­niendo qué es.

―Mia Dio!, mi estis preta eĉ agiti al vi la akvon. Kaj per kiu tuko vi sekigus vin?... Bone, diru al mi kion mi malprofitas. Mi jam imagas pri kio temas.

―Di.

―Diru.

―¿Será... será amor?

―Ĉu ...ĉu povas esti amo?

―Lo mismo.

―Ĝuste tio.

―¿Y qué remedio?, ¿porque quiero a ese creído? Si yo fuera blanca, pero bien blanca; rica, pero bien rica... sí que lo querría a usté; ¿no?

―Kaj kion mi solvas?, kial mi amas tiun kredemulon?. Se mi estus blankula, sed vere blankula: riĉa, sed ege riĉa... mi certe amus vin: ĉu vi ne kredas?

―¿Te parece así? ¿Y qué hacíamos con Tiburcio?

―Ĉu tiu estas via opinio? Kaj kion ni farus pri Tiburcjo?

―¿Con Tiburcio? Por amigo de tenderle l’ala a todas, lo poníamos de mayordomo y lo teníamos aquí —dijo cerrando la mano.

―Pri Tiburcjo? Ĉar li emas etendi la flugilon al ĉiuj virinoj, ni povus nomumi lin ĉefservisto kaj teni lin ĉi tie ―ŝi diris fermante la manon.

―No me convendría el plan.

―Ne konvenus al mi la plano.

―¿Por qué? ¿No le gustaría que yo lo quisiera?

―Kial ne? Ĉu vi ne ŝatus ke mi amus vin?

―No es eso, sino el destino que te agrada para Tiburcio.

―Ne temas pri tio, sed pri la posteno kiun vi ŝatas por Tiburcjo.

―Salomé rió con toda gana.

―Salomea ridis tre plezure.

Habíamos llegado al riecito, y ella, después de poner la sábana sobre el césped que debía servirme de asiento en la sombra, se arrodilló en una piedra y se puso a lavarse la cara. Luego que acabó, iba a desatarse de la cin­tura un pañuelo para secarse, y le presenté la sábana diciéndole:

Ni estis alvenintaj al la rivereto, kaj ŝi, lokiginte sur la gazonon la tukon destinitan utili kia sid-loko ĉe la ombro, genuiĝis sur iun ŝtonon kaj komencis lavi al si la vizagon. Kiam ŝi finis, ŝi estis malligonta el sia talio tuketon por sin sekigi, kaj mi prezentis al ŝi la tukon dirante:

―Eso te hará mal si no te bañas.

―Tio malutilos al vi se vi ne baniĝos.

― Casi... casi que vuelvo a bañarme; y que está Tagua tan tibiecita; pero usté refrésquese un rato; y ora que venga Fermín, mientras usté acaba, doy una zambullida yo en el charco de abajo.

― Mi preskaŭ konvinkiĝas baniĝi denove; ĉar tiu akvo estas tiel varmeta; sed vi refreŝigu vin dum tempeto; kaj atendante la revenon de Fermino, kaj ĝis vi finos, mi faros plonĝon en la malsupran marĉon.

En pie ya, se quedó mirándome, y sonreía maliciosa mientras se pasaba las manos húmedas por los cabellos. Al fin me dijo:

Ekstarinte, ŝi restis rigardanta min, kaj ŝi ridetadis pasigante la manojn humidajn laŭ la hararo. Fine ŝi diris:

―¿Me creerá que yo me he soñado que era cierto todo lo que le venía diciendo?

―Ĉu vi kredus ke mi sonĝis ke estas vero ĉio kion mi estis diranta al vi?

―Que Tiburcio no te quería ya?

―Ke Tiburcjo jam ne amis vin?

―¡Malaya!, que yo era blanca... Cuando desperté, me entró una pesa­dumbre tan grande, que al otro día era domingo y en la parroquia no pensé sino en el sueño mientras duró la misa: sentada lavando ahí donde usté está, cavilé toda la semana con eso mismo y...

―Damne!, ke mi estis blankulino... Kiam mi vekiĝis, invadis min aflikto tiel granda, ke la postan tagon, dimanĉe, en la la preĝejo mi nur pensis pri la sonĝo dum la tuta daŭro de la meso: side Lavante ĝuste kie vi nun estas, mi cerbumis la tutan semajnon pri tio kaj...

Interrumpieron las inocentes confidencias de Salomé los gritos de “¡chiino!, ¡chiino!” que hacia el lado del cacaotal daba mi compadre llamando a los cerdos. Salomé se asustó un poco, y mirando en torno, dijo:

Interrompis la inocentajn konfidencojn de Salomea la krioj de “ĉiino! ĉiino!” kiujn direkte al la flanko de la kakao-arba plantejo elbuŝadis mia kunpatro vokante la porkojn. Salomea ektimis iomete, kaj rigardante ĉirkaŭ si, diris:

―Y este Fermín que se ha vuelto humo... Báñese pronto, pues; que yo voy a buscarlo río arriba, no sea que se largue sin esperarnos.

―Kaj Fermino forvaporiĝis... Do, tuj baniĝu; dume mi iros serĉi lin supren laŭlonge de la rivero, esperante ke li ne foriru sen atendi nin.

―Espéralo aquí, que él vendrá a buscarte. Todo eso es porque has oído a mi compadre. ¿Te figuras que a él no le gusta que conversemos los dos? ―Atendu lin ĉi tie, ĉar li venos serĉi vin. Ĉio tio ŝuldiĝas al la fakto ke vi aŭdis mian kunpatron. Ĉu vi pensas ke li ne ŝatas ke ni du konversu solaj?

―Que conversemos sí, pero... según.

―Ke ni konversu, jes, sed... tio dependas.

Saltando con suma agilidad sobre las grandes piedras de la orilla, desapa­reció tras de los carboneros^{[Piednoto 14]} frondosos.

Saltante kun ekstrema facil-moveco sur la grandajn ŝtonojn de la riverbordo, ŝi malaperis trans du frondo-densaj karboneroj^{[Piednoto 15]}.

Los gritos del compadre seguían y me hicieron pensar que la confianza de él en mí tenía sus límites. Sin duda nos había seguido de lejos por entre el cacaotal, y solamente al perdernos de vista se había resuelto a llamar la piara. Custodio ignoraba que su recomendación estaba ya diplomáticamente cumplida, y que a los mil encantos de su hija, alma ninguna podía ser más ciega y sorda que la mía.

La krioj de la kunpatro plu aŭdiĝis. Li sendube estis postirinta nin de malproksime tra la kakao-arba plantejo, kaj nur perdinte nin el la vido li estis decidinta voki la porkaron. Kustodjo ne sciis ke sia rekomendo jam estas diplomatie plenumita, kaj ke al la mil ĉarmoj de lia filino neniu animo povas esti pli blinda kaj surda ol la mia.

Regresé a la casa al paso de Salomé y de Fermín, que iban cargados con zumbos de calabaza: ella había hecho un rodete de su pañuelo y colocado en la cabeza sobre él el rústico cántaro, que sin ser sostenido por mano al­guna, no impedía al donoso cuerpo de la conductora ostentar toda su soltura y gracia de movimientos.

Mi revenis al la domo laŭ la sama paŝo-ritmo de Salomea kaj Fermino, kiuj estis ŝarĝitaj per kalabasaj potoj: ŝi estis metinta sur sian kapon rondan kap-kuseneton faritan el sia poŝtuko kaj sur ĝin la rustikan kruĉon, kiu eĉ sen subteno de iu ajn mano, ne malhelpis al la gracia korpo de la portantino montri ŝian ĉarman facilmovon.

Luego que saltó Salomé como la vez primera me dio las gracias con un ““Dios se lo pague”” y su más chusca sonrisa, añadiendo:

Saltinte kiel la unuan fojon, Salomea dankis min per iu “Dio vin benu” kaj per sia plej linda rideto, aldonante:

—En pago de esto le estuve echando del lado de arriba mientras se ba­ñaba, guabitas, flores de carbonero y venturosas^{[Piednoto 16]}; ¿no las vio?

―Rekompence por tio ĉi, dum vi estis baniĝanta, el de supre mi ĵetis en la akvon florojn de guabo, de carbonero kaj de venturozoj^{[Piednoto 17]}; ĉu vi ne vidis ilin?

―Sí pero creí que alguna partida de monos estaría por ahí arriba.

―Jes sed mi pensis ke iu grupo de simioj troviĝis tie supre.

―Lo desentendido que es usté: y que en ainas me doy una caída por subirme al guabo^{[Piednoto 18]}.

―Kia ne aludita vi ŝajnigas vin! Kaj pensi ke mi estus povinta fali por grimpi sur la gŭabo-n^{[Piednoto 19]}.

―¿Y eres tan boba que creas no caí en la cuenta de que eras tu quien echaba río abajo las flores?

―Kaj ĉu vi estas tiom stulta opiniante ke mi ne konstatis ke estas vi kiu ĵetadis la florojn laŭfluen de la rivero?

―Como Juan Angel me ha contado que en la hacienda le echan rosas a la pila cuando usté va a bañarse, yo eché al agua lo mejor que en el monte había.

―Ĉar Johano Anĝelo rakontis al mi ke en la bieno oni metas rozojn en la basenon kiam vi iras baniĝi, mi ĵetis en la akvon tion plej bonan kio troviĝas en la arbaro.

Durante la comida tuve ocasión de admirar, entre otras cosas la habi­lidad de Salomé y micomadre para asar pintones y quesillos, freír buñuelos, hacer pandebono^{[Piednoto 20]} y dar temple a la jalea. En las idas y venidas de Salome a la cocina, puse yo a mi compadre al corriente de lo que en realidad que­ría la muchacha y de lo que yo pensaba hacer para sacarlos a uno y otro de trabajos. No le cabía al pobre el gusto en el cuerpo; y hasta algunas chan­zas sobre la buena voluntad con que me servía a la mesa, le dirigió a mi compañera de paseo, que era mucho lograr después de su enojo con ella.

Dum la tagmanĝo mi havis la okazon admiri, interalie, la lertecon de Salomea kaj mia kunpatrino por rosti maturetajn platanojn kaj kremfromaĝojn, kuiri frit-kukojn, fari “pandebonon^{[Piednoto 21]}” kaj densigi la ĵeleon. Dum la iroj kaj revenoj de Salomea al la kuirejo, mi informis mian kunpatronpri kio vere emas la junulino kaj pri tio kion mi intencis fari por eligi ambaŭ el la problemoj. La kompatinda ulo estis ekster si de la feliĉo; kaj eĉ iujn ŝercojn pri la bonvolo per kiu ŝi servis min ĉe la tablo li direktis al mia promen-partnerino, kio estis vera sukceso post lia ĉagreno kun ŝi.

Pasadas las horas de calor, a las cuatro de la tarde, era la casa una re­vuelta arca de Noé: los patos empezaron a atravesar por orden de familias la salita; las gallinas a amotinarse en el patio y al pie del ciruelo, donde en horquetas de guayabo descansaba la canoíta en que estaba comiendo maíz mi caballo; los pavos criollos se pavoneaban inflados y devolviendo los gri­tos de dos loras maiceras que llamaban a una Benita, que debía de ser la cocinera, y los cerdos chillaban tratando de introducir las cabezas por entre los travesaños de la puerta de golpe. A todo lo cual hay que añadir los gritos de mi compadre al dar órdenes y los de su mujer espantando los patos y llamando las gallinas. Fueron largas las despedidas y las promesas que me hizo mi comadre de encomendarme mucho al Milagroso de Buga^{[Piednoto 22]} para que me fuera bien en el viaje y volviera pronto. Al despedirme de Salomé, que procuró en tal momento no estar cerca de los demás, me apretó mucho la mano, y mirándome tal vez más que afectuosamente, me dijo:

Post la varmaj horoj, je la kvara posttagmeze, la domo ŝajnis senorda arkeo: la anasoj komencis trairi la saloneton laŭ ordo de familioj; la kokinoj tumulti en la korto kaj ĉepiede de la prunarbo, kie sur branĉo-forkoj apogiĝis la kanuoforma ujo en kiu mia ĉevalo estis manĝanta maizon; la kreolaj meleagroj ŝvele paradis reciprokante la kriojn de du papagoj kiuj vokadis iun Benita-n, kiu probable estis la kuiristino, kaj la porkoj gruntadis klopodante enmeti la kapojn inter la stangojn de la riglil-pordo=puerta de golpe. Al ĉio ĉi oni devas aldoni la kriojn de mia kunpatro donanta ordonojn kaj tiujn de lia edzino foriganta la anasojn kaj vokanta la kokinojn. Estis longdaŭraj la adiaŭoj kaj la promesoj, faritaj al mi de mia kunpatrino, multe konfidi min al la “Mirakla Kristo de Buga”^{[Piednoto 23]} por ke ĉio rezultu favora al mi en la vojaĝo kaj mi revenu baldaŭ. Ĉe mia adiaŭo al Salomea, kiu klopodis tiumomente ne troviĝi proksime al la ceteraj, ŝi forte premis al mi la manon, kaj rigardante min eble pli ol ameme, diris al mi:

―Mire bien que con usté cuento. A mí no me diga adiós para su viaje de porra... porque aunque sea arrastrándome, al camino he de salir a verlo, si es que no llega de pasada. No me olvide... vea que si no, yo no sé qué haga con mi taita.

―Ne forgesu ke mi kalkulas sur vin. Ne adiaŭu min rilate al via diabla vojaĝo... ĉar eĉ trenante min, al la vojo mi iros vidi vin, se hazarde vi pase ne venos ĉi tien. Ne forgesu min... ĉar se jes, mi ne scias kion mi faros kun mia patreto.

Hacia el otro lado de una de las quebradas que por entre las quinguea­das cintas de bosque, bajan ruidosas el declivio, oí una voz sonora de hom­bre que cantaba:

Ĉe la alia flanko de unu el la ravinoj kiuj tra la zigzagaj arbar-strioj falas bruege laŭ la deklivo, mi aŭdis sonoran viran voĉon kantantan:

Al tiempo le pido tiempo Y el tiempo tiempo me da Y el mismo tiempo me dice Que él me desengañará^{[Piednoto 24]}.

Tempon al tempo mi petas Kaj tempon la temp’ koncedas Kaj mem la tempo sciigas Ke ja ĝi min elrevigas. ^{[Piednoto 25]}

Salió del arbolado el cantor, y era Tiburcio, quien con la ruana colgada de un hombro y apoyado en el otro un bordón de cuya punta pendía un pequeño lío, entretenía su camino contando por instinto sus penas a la sole­dad. Calló y detúvose al divisarme, y después de un risueño y respetuoso saludo me dijo luego que me acerqué:

Eliris el la arbaro la kantinto, tio estas Tiburcjo, kiu, kun la ponĉo pendanta de uno ŝultro kaj sin apogante sur promen-bastonon el kies pinto pendis malgranda envolvaĵo, distradis sian paŝadon rakontante instinkte siajn afliktojn al la soleco.

―¡Caramba!, que sube tarde y a escape... Cuando el retinto suda... ¿De dónde viene así sorbiéndose los vientos?

―Karamba!, ŝajne vi subiras malfrue kaj plenrapide... Kiam la ĉevalo ŝvitas... De kie vi venas kvazaŭ sentante pasian amon?

―De hacer unas visitas, y la última, para fortuna tuya, fue a casa de Salomé.

―De iuj vizitoj, kaj la lastan, bonŝance por vi, mi faris al la hejmo de Salomea.

―Y hacía marras que no iba.

―Dum longa tempo mi ne iris tien.

―Mucho lo he sentido. ¿Y cuánto hace que no vas tú?

―Mi tre bedaŭris tion. De kiam vi ne iras tien?

El mozo con la cabeza agachada, se puso a despedazar con el bordón una matita de lulo^{[Piednoto 26]}, y al cabo alzó a mirarme respondiendo:

La junulo, kap-kline, komencis dispecigi per la bastono iun planteton de “lulo^{[Piednoto 27]}”, kaj iom poste levis la kapon por rigardi min, respondante:

―Ella tiene la culpa. ¿Qué le ha contado?

ĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉĉ

―Que eres un ingrato y un celoso, y que se muere por ti: nada más.

―Ke vi estas sendanka kaj ĵaluza, kaj ke ŝi estingiĝas por vi: nenion plu.

―¿Conque todo eso le dijo? Pero entonces le guardó lo mejor.

―Do ŝi diris ĉion tion? Sed do ŝi kaŝis al vi la plej interesan parton.

―¿Qué es lo que llamas mejor?

―Kion vi nomas “plej interesa”?

―Las fiestas que tiene con el niño Justiniano.

―La ĝuadojn kiujn ŝi partoprenas kun la mastreto Justiniano.

―Oyeme acá: ¿crees que yo pueda estar enamorado de Salomé?

―Aŭdu min: ĉu vi kredas ke mi povas esti enamiĝinta al Salomea?

―¿Como lo había de creer?

―Kiel mi povus kredi tion?

―Pues tan enamorada está Salomé de Justiniano como yo de ella. Es necesario que estimes a la muchacha en lo que vale, que para tu bien es mucho. Tu la has ofendido con los celos, y con tal que vayas a contentarla, ella te lo perdonará todo y te querrá más que nunca.

Nu, tiom enamiĝinta estas Salomea al Justiniano kiom mi al ŝi. Necesas ke vi estimu la junulinon pro ŝia valoro, kiu por via bono estas granda. Vi ofendis ŝin per la ĵaluzoj, kaj kondiĉe ke vi iru kontentigi ŝin, ŝi pardonos al vi kaj amos vin pli ol iam.

Tiburcio se quedó meditabundo antes de responderme con cierto acen­to y aire de tristeza:

Tiburcjo restis enpensa antaŭ ol respondi al mi kun certa tono kaj malĝoja mieno:

―Mire, niño Efraín, yo la quiero tantísimo, que ella no se figura las crujidas que me ha hecho pasar en este mes. Cuando uno tiene su genio como a mi me lo dio Dios, todo se aguanta menos que lo tengan a uno por cipote (perdonándome su mercé la mala palabra). Yo, que le estoy diciendo que Salomé tiene la culpa, sé lo que le digo.

―Nu, mastreto Efraino, mi amas ŝin tre multe, tiom ke ŝi ne povas imagi la turmentojn tra kiuj ŝi pasigis min dum ĉi monato. Kiam oni havas karakteron kian Dio donis al mi, oni toleras ĉion krom esti taksata stultulo (pardonu min pro la vortaĉo). Dirante al vi ke Salomea kulpas, mi scias kion mi diras al vi.

―Lo que sí no sabes es que contándome hoy tus agravios se ha desespe­rado y ha llorado hasta darme lástima.

―Tio kion vi ne scias estas, ke rakontante al mi hodiaŭ viaj ofendojn, ŝi desperis kaj ploris ĝis veki mian kompaton.

―¿De veras?

―Ĉu vere?

―Y yo he inferido que la causa de todo eres tú. Si la quieres como dices, ¿por qué no te casas con ella? Una vez en tu casa, ¿quién había de verla sin que tú lo consintieras?

―Kaj mi deduktis ke la kaŭzo de ĉio estas vi. Se vi amas ŝin kiel vi diras, kial vi ne edziĝas al ŝi? Se ŝi estus en via hejmo, kiu povus vidi ŝin sen via konsento?

―Y yo le confieso que sí he pensao en casarme, pero no me resolví: lo primero porque Salomé me tenìa siempre malicioso, y el dos que yo no sé si ñor^{[Piednoto 28]} Custodio me la querría dar.

―Mi konfesas al vi ke vere mi pensis edziĝi, sed mi ne decidiĝis: unue ĉar Salomea ĉiam tenadis min malica, kaj due ĉar mi ne scias ĉu njoro^{[Piednoto 29]} Kustodjo akceptus koncedi ŝin al mi.

―Pues de ella ya sabes lo que te ha dicho; y en cuanto a mi compadre, yo te respondo. Es necesario que obres racionalmente, y que en prueba de que me crees, esta tarde misma vayas a casa de Salomé, y sin darte por en­tendido de tales sentimientos, le hagas una visita.

―Nu, koncerne ŝin vi jam scias kion ŝi diris al vi; kaj rilate al mia kunpatro, mi respondecas al vi. Estas necesa ke vi agu racie, kaj kiel provo ke vi kredas je mi, ĉi posttagmeze mem vi iru ĉe Salomea-n, kaj ŝajnigante ke vi ne scias pri tiaj sentoj, vi faru viziton al ŝi.

―¡Caray con su afán! ¿Conque me responde de todo?

―Kia rapideco! Do vi respondecas al mi pri ĉio?

―Sé que Salomé es la muchacha más honesta, bonita y hacendosa que puedes encontrar, y en cuanto a los compadres, yo sé que te la darán gusto­sísimos.

―Mi scias ke Salomea estas la junulino plej honesta, linda kaj laborema kiun vi povos trovi, kaj rilate miajn gekunpatroj, mi scias ke ili plej plezure koncedos ŝin al vi.

―Pues ahí verá que me estoy animando a ir.

―Do vi tuj vidos ke mi jam kuraĝiĝas iri.

―Si lo dejas para luego y Salomé se despecha y la pierdes, de nadie tendrás que quejarte.

―Se vi prokrastas tion ĝis poste kaj Salomea ofendiĝas kaj vi perdas ŝin, pri neniu vi povos plendi.

―Voy, patrón.

―Mi tuj iros, mastro.

―Convenido, y es inútil exigirte me avises cómo te va, porque estoy cierto de que me quedarás agradecido. Y adiós, que van a ser las cinco.

―En akordo, kaj kaj vanas postuli al vi ke vi informu min kiel estos al vi, ĉar mi estas certa ke vi dankos min. Kaj adiaŭ, ĉar jam estas preskaŭ la kvina.

Adiós, mi patrón, Dios se lo pague. Siempre le diré lo que suceda.

―Adiaŭ, mastro, Dio benu vin. Mi ĉiam diros al vi tion kio okazos.

―Cuidado con ir a entonar donde te oiga Salomé esos versos que ve­nías cantando.

―Kie Salomea povos aŭdi vin, zorgu ne ekkanti tiujn versojn kiujn vi estis kantanta.

Tiburcio riò antes de responderme.

Tiburcjo ekridis antaŭ ol respondi al mi:

―¿Le parecen insultosos? Hasta mañana y cuente conmigo.

Ĉu ili ŝajnas al vi ofendaj? Ĝis morgaŭ kaj kalkulu sur min.

---

1. Cucarahero: Nombre vulgar de Cistothorus Apolinaris, ave de la Familia roglodytidae.
2. Cachimbo (también Bucare, Ceibo ó Písamo): Nombre vulgar de Erythrina Poeppigiana, árbol de la Familia Fabaceae, Subfamilia Papilionidae.
3. Kukaraĉero: Nomo vulgara de Cistothorus Apolinaris, birdo de la Familio roglodytidae.
4. Kaĉimbo (ankaŭ Bukare, Cejbo aŭ Pisamo): Nomo vulgara de ): Nombre vulgar de Erythrina Poeppigiana, arbo de la Familio Fabaceae, Subfamilio Papilionidae.
5. Chiminango = Nombre vulgar de Pithecellobium dulce, árbol de la familia Mimosaceae.
6. Ĉhiminango = Nomo vulgara de Pithecellobium dulce, arbo de la familio Mimosaceae.
7. caramba!: Interjección que denota extrañeza o enfado.
8. provincianas: antioqueñas.
9. karamba!: Interjekcio signifanta surprizon aŭ ĉagrenon.
10. “provincaninoj”: antioĥianinoj.
11. Buenastardes (también Dondiego de noche): Nombre vulgar de Mirabilis jalapa, planta herbácea de la familia nicta ginaceas.
12. Buenastardes: Vulgara nomo de Mirabilis jalapa, herbeca planto el la familio nicta ginaceas.
13. Volverse el corazón un yuyo = desmadejarse, enternecerse.
14. Carbonero: Nombre vulgar de Calliandra pitteri, árbol de la familia Mimosáceae.
15. Karbonero: Nomo vulgara de Calliandra pitteri, arbo de la familio Mimosáceae.
16. Venturosa: nombre vulgar de Lantana camara, arbusto verbenáceo.
17. Venturozo: nomo vugara de Lantara camara, arbusto verbeneca.
18. Guabo (también Guamo): Nombre vulgar de Inga laurina, árbol mimosáceo que se planta para dar sombra al café.
19. Gŭabo (ankaŭ Gŭam-arbo): Nomo vulgara de Inga laurina, mimozaca arbo kiun oni plantas por doni ombron al la kafo-arbetoj.
20. Pandebono: pan de harina de maíz y queso.
21. Pandebono: pano el maiza faruno kaj fromaĝo.
22. Milagroso (Cristo) de Buga: Icono aparecido en el siglo XVII a una humilde mujer. Inicialmente del "tamaño de un pez”, el Cristo fue creciendo con el tiempo. Actualmente la imagen es objeto de un extendido culto.
23. Mirakla Kristo de Buga: Ikono aperinta al humila virino en la jarcento XVII. Komence je “la grando de unu fiŝo”, la Kristo kreskiĝis dum la tempo. Nun la bildo estas objekto de disvastigita kulto.
24. Isaacs fue un asiduo recolector de coplas. Según M. J. Forero, hay en la Biblioteca Nacional más de trescientas coplas populares en los archivos del poeta.
25. Isaacs estis konstanta kolektanto de koploj. Laŭ M.J. Forero, troviĝas en la Nacia Biblioteko pli ol tri cent popularaj koploj en la arkivoj de la poeto.
26. Lulo (también Naranjilla) = Planta solanacea de frutos comestibles.
27. Lulo: Solanaca planteto je manĝeblaj fruktoj.
28. XXXXXXX
29. Ñor: Abreviación familiar de “señor, especialmente usada en América Latina. 21 Njoro: Familiara mallongigo de “sinjoro”.