Maria/Ĉapitro XLVIII

by Jorge Isaacs

Ĉapitro XLVII

Indekso : Maria de Jorge Isaacs Tradukita de Andrés Turrisi, Detlef Karthaus kaj Ruben' Torres Ĉapitro XLVIII

Ĉapitro XLIX

Tradukata ekde 2005.

XLVIII

A las siete de la mañana siguiente ya había salido de casa el equipaje de mi padre, y él y yo tomábamos el café en traje de camino. Debía acompa­ñarlo hasta cerca de la hacienda de los señores de M***, de los cuales iba a despedirme, lo mismo que de otros vecinos. La familia estaba toda en el co­rredor cuando acercaron los caballos para que montáramos. Emma y María salieron de mi cuarto en aquel momento, lo cual me llamó la atención. Mi padre, después de besar en una de las mejillas a mi madre, les besó la frente a María, a Emma y a cada uno de los niños hasta llegar a Juan, quien le recordó el encargo que le había hecho de un galapaguito con pistoleras, para ensillar un potro guaucho, que era su diversión en aquellos días.

Je la sepa de la posta mateno jam estis elirinta el la domo la bagaĝo de mia patro, kaj li kaj mi estis trinkantaj kafon vestitaj per rajd-kostumoj. Mi devis akompani lin ĝis la proksimeco de la bieno de sinjoroj M***, kiujn mi estis adiaǔonta, same kiel aliajn najbarojn. La tuta familio estis en la koridoro kiam oni alportis la ĉevalojn por ke ni surseliĝu. Emma kaj Maria eliris el mia ĉambro tiumomente, kio altiris mian atenton. Mia patro, kisinte sur unu el la vangoj mian patrinon, kisis la frunton al Maria, al Emma kaj al ĉiu el la infanoj ĝis alveni al Johano, kiu rememorigis lin pri la mendo farita al li koncerne unu leĝeran selon kun pistolujoj, por seli iun senpatrinan ĉevalidon, kiu estis lia distro dum tiuj tagoj.

Detúvose de nuevo mi padre delante de María, antes de bajar la esca­lera, y le dijo en voz baja, poniéndole una mano sobre la cabeza y tratando inútilmente de conseguir que lo mirara:

Denove mia patro haltis fronte al Maria, antaǔ ol malsupreniri la ŝtuparon, kaj diris al ŝi mallaǔte, metante unu manon sur ŝian kapon kaj vane klopodante sukcesi ke ŝi rigardu lin:

—Es convenido que estarás muy guapa y muy juiciosa; ¿no es verdad, mi señora?

Ni interkonsentis ke , vi estos tre kuraĝa kaj ege saĝa; ĉu ne veras, mia senjorino?

María le significó una respuesta afirmativa, y de sus ojos que velaba el pudor, intentaron deslizarse lágrimas que ella enjugó precipitadamente.

Maria indikis jesan respondon, kaj el ŝiaj okuloj kiujn vualis la pudoro, provis elgliti larmoj kiujn ŝi rapidege sekigis.

Me despedí hasta la tarde, y estando cerca de María mientras montaba mi padre, ella me dijo de modo que ninguno otro la oyera:

Mi diris ĝis la vespero, kaj al mi kiu troviĝis proksime al Maria dum mia patro surseliĝadis, ŝi diris tiamaniere ke neniu alia ŝin aǔdu:

—Ni un minuto después de las cinco.

―Eĉ ne unu minuton post la kvina.

De la familia de don Jerónimo, solamente Carlos estaba en la hacienda; me recibió lleno de placer, y tratando de obtener de mí, desde el punto en que me abrazó, que pasara todo el día con él.

El la familio de don Jeronimo, nur Karlo troviĝis en la bieno; li akceptis min plezurplene, kaj klopodante obteni de mi, ek de la momento kiam li brakumis min, ke mi pasigu la tutan tagon kun li.

Visitamos el ingenio, costosamente montado, aunque con poco gusto y arte; recorrimos el huerto, hermosa obra de los antepasados de la familia, y fuimos por último al pesebre, adornado con media docena de valiosos ca­ballos.

Ni vizitis la suker-rafinejon, altakoste instalitan, kvankam kun malmulte da gusto kaj arto; trairis la horton, belan kreaĵon de la familiaj prauloj, kaj laste iris al la stalo, dotita per duon-dekduo de valoraj ĉevaloj.

Fumábamos de sobremesa, después del almuerzo, cuando Carlos me dijo:

Ni estis fumantaj dum babilado post la tagmanĝo, kiam Karlo diris al mi:

—Por lo visto, me será imposible verte antes de que nos digamos adiós, con tu cara alegre de estudiante, con aquella que ponías para atormentarme al contarte algún capricho desesperador de Matilde. Pero al cabo, si estás triste porque te vas, eso significa que estarías contento si te quedaras... ¡Diablo de viaje!

Ŝajne, estos neebla al mi vidi vin antaǔ ol ni adiaǔos reciproke, kun via ĝojoplena studenta vizaĝo, kun tiu kiun vi montradis por turmenti min kiam mi rakontis al vi iun depriman kapricon de Matilde. Sed finfine, se vi estas malgaja ĉar vi foriras, tio signifas ke vi estus kontenta se vi restus... Diabla vojaĝo!

—No seas mal agradecido —le respondí—; desde que yo regrese, ten­drás médico de balde.

―Ne estu maldanka ―mi respondis al li―; ek de kiam mi estos reveninta, vi havos je via dispono kuraciston senpage.

—Cierto, hombre. ¿Crees que no lo había previsto? Estudia mucho para volver pronto. Si mientras tanto no me mata un tabardillo atrapado en estos llanos, es posible que me encuentres hidrópico. Estoy aburriéndome atroz­mente. Todo el mundo quiso aquí que fuera a pasar la nochebuena en Buga; y para quedarme tuve que fingir que me había dislocado un tobillo, a riesgo de que tal conducta me despopularice entre la numerosa turba de mis pri­mas. Al fin tendré que pretextar algún negocio en Bogotá, aunque sea a traer soches y ruanas como Emigdio... a traer cualquier cosa.

―Certe, homo. Ĉu vi pensas ke mi ne estis antaǔvidinta tion? Studu multe por reveni baldaǔ, Se dume ne mortigas min iu tifoidea febro ricevita en ĉi tiuj ebenaĵoj, eblas ke vi trovu min hidropsa. Mi tediĝantas terure. Ĉiuj ĉi tie volis ke mi iru pasigi la Kristnaskan Antaǔvesperon en Bugo; kaj por resti mi devis ŝajnigi ke mi estis disartikinta unu maleolon, elmetante min al la risko ke tia konduto perdigu mian popularecon ene de la multnombra amaso de miaj kuzinoj. Fine mi devos preteksti kelkan negocon en Bogoto, eĉ se temus pri venigi tanitajn felojn kaj ponĉojn kiel Emigdio... por venigi kion ajn.

—¿Como una mujer? —le interrumpí.

―Ekzemple, virinon?

— ¡Toma!, ¿te imaginas que no he pensado en eso? ¡Mil veces! Todas las noches hago cien proyectos. Figúrate; tirado boca arriba en un catre desde las seis de la tarde, aguardando a que vengan los negros a rezar, a que me llamen después a tomar chocolate, y oyendo luego conchabar desenraices, despajes y siembras de caña... A la madrugada de todos los días, el primer olor de bagazal, que me llega a las narices, deshace todos mis castillos.

―Touché!, ĉu vi povas imagi ke mi ne pensis pri tio? Mil fojojn! Ĉiunokte mi faras cent planojn. Imagu: kuŝante surdorse sur tabul-lito ek de la sesa vespere, atendante ke la nigruloj venu preĝi, ke oni voku min por trinki ĉokoladon, kaj aǔdante poste miksi elradikaĵojn, senpajligojn kaj sukerkan-semadojn... Ĉe la aǔroro de ĉiuj tagoj, la unua odoro de la rekrementoj, kiu atingas mian nazon, disfaligas ĉiujn miajn kastelojn.

—Pero leerás.

―Sed vi certe legas.

—¿Qué leo? ¿Con quién hablo de lo que lea? ¿Con ese cotudo de ma­yordomo que bosteza desde las cinco?

―Kion mi legas? Kun kiu mi parolas pri io kion mi povus legi? Kun tiu lanugeca ĉefservisto kiu oscedadas ek de la kvina?

—Saco en limpio que necesitas urgentemente casarte; que has vuelto a pensar en Matilde y que proyectas traerla aquí.

―Mi alvenas al la konkludo ke vi bezonas urĝe edziĝi; ke vi denove pensas pri Matilde kaj ke vi planas venigi ŝin ĉi tien.

—Al pie de la letra; eso ha sucedido así. Después que me convencí de que había cometido un dislate intentando casarme con tu prima (Dios y ella me lo perdonen), vino la tentación que dices. Pero ¿sabes lo que suele sucederme? Después de costarme tanto trabajo como resolver uno de aque­llos problemas de Bracho,1 imaginarme bien que Matilde es ya mi mujer y que está en casa, suelto la carcajada al suponerme qué sería de la infeliz.

―Laǔlitere; tio okazis tiel. Post kiam mi konvinkiĝis ke mi estis farinta absurdaĵon klopodante edziĝi al via kuzino (Dio kaj ŝi pardonu tion al mi), venis la tento al kiu vi aludas. Sed, ĉu vi scias kio kutime okazas al mi? Post kiam imagi al mi serioze ke Matilde jam estas mia edzino kaj ke ŝi estas hejme kostis al mi tiom da laboro kiel solvi unu el tiuj problemoj de Braĉo,2 mi elbuŝas la rid-eksplodon imagante kiel estus al la misfortuna virino.

—Hombre, Matilde es de Bogotá como la pila de San Carlos, como la estatua de Bolívar, como el portero Escamilla;3 tendría que echárseme a per­der en la trasplanta. ¿Y qué podría yo hacer para evitarlo?

―Homo, Matilde estas el Bogoto kiel la sankt-akvujo de Santa Karlo, kiel la statuo de Bolivaro, kiel la pordisto Escamilla;4 ŝi certe ruinigus sian vivon pro la transloĝiĝo. Kaj kion mi povus fari por tion eviti?

—Pues hacerte amar de ella siempre; proporcionarle todos los refina­mientos y recreaciones posibles... en fin, tú eres rico, y ella te sería un estímulo para el trabajo. Además, estas llanuras, estos bosques, estos ríos, ¿son por ventura cosas que ella ha visto? ¿Son para verse y no amarse?

―Do, igi ŝin ami vin por ĉiam; havigi al ŝi ĉiujn eblajn rafinaĵojn kaj amuziĝojn... finfine, vi estas riĉa, kaj ŝi efikus por ti kiel stimulo por la laboro. Krome, ĉu ĉi tiuj ebenaĵoj, ĉi tiuj arbaroj, ĉi tiuj riveroj, estas hazarde aferoj kiujn ŝi vidis? Ĉu ili estas vidindaj kaj ne amendaj?

—Ya me vienes con poesías. ¿Y mi padre y sus campesinadas?, ¿y mis tías con sus humos y gazmoñerías?, ¿y esta soledad?, ¿y el calor?... ¿y el demonio?...

―Vi jam venas al mi kun poemoj. Kaj mia patro kun siaj kamparanaĵoj?, kaj miaj onklinoj kun siaj fieroj kaj bigotecoj?, kaj ĉi tiu soleco?, kaj la varmo?...kaj la diablo?...

—Aguárdate —le interrumpí riéndome—, no lo tomes tan a pechos.

―Haltu ―mi interrompis lin ridante―, ne furiozu tiom pro tio.

—No hablemos más de eso. Apúrate mucho para que vuelvas pronto a curarme. Cuanto regreses, te casarás con la señorita María; ¿no es así?

―Ni ne parolu plu pri tio. Rapidegu por ke vi baldaǔ revenu kuraci min. Je via reveno, vi edziĝos al fraǔlino Maria; ĉu ne?

—Dios mediante...

―Helpe de Dio...

—¿Quieres que yo sea tu padrino?

―Ĉu vi konsentas ke mi estu via nupto-patro?

—De mil amores.

―Plezurege.

—Gracias. Es, pues, cosa convenida.

―Dankon. Do, konsentite.

—Haz que me traigan mi caballo —le dije después de un rato de si­lencio.

―Alportigu al mi mian ĉevalon ― mi diris al li post iom da silento.

—¿Te vas ya?

―Ĉu vi jam ekiros?

—Lo siento; pero en casa me esperan temprano: ya ves que está muy próximo el viaje... y tengo que despedirme hoy de Emigdio y de mi com­padre Custodio, que no están muy cerca.

―Mi bedaǔras; sed hejme oni atendas min frue: vi scias ke la vojaĝo jam estas tre proksima... kaj mi devas adiaǔi hodiaǔ Emigdio-n kaj mian kunpatron Kustodio-n, kiuj loĝas sufiĉe fore.

—¿Te vas el treinta precisamente?

―Ĉu vi foriros ĝuste la tridekan?

―Sí.

―Jes.

—Te quedan sólo quince días; no debo detenerte. Al fin te has reído de algo, aunque haya sido de mi tedio.

―Restas al vi nur dek kvin tagoj: mi ne devas reteni vin. Fine vi ridis pri io, kvankam tion vi faris pri mia tedo.

Ni Carlos ni yo pudimos ocultar el pesar que nos causaba aquella des­pedida.

Nek Karlo nek mi kapablis kaŝi la bedaǔron kiun kaǔzis al ni tiu adiaǔo.

Vadeaba el Amaimito a tiempo que oí se me llamaba, y divisé a mi com­padre Custodio saliendo de un bosque inmediato. Cabalgaba en un potrón melado, de rienda todavía, sobre una silla de gran cabeza: llevaba camisa de listado azul, los calzones arremangados hasta la rodilla y el capisayo atra­vesado a lo largo sobre los muslos. Seguíale, montado en una yegua bebeca agobiada por los años y por cuatro racimos de plátanos, un muchacho idiota, el mismo que desempeñaba en la chaga funciones combinadas de porquero, pajarero y hortelano.

Mi estis travadanta la riveron Amaimito-n kiam mi aǔdis ke oni vokas min, kaj mi ekvidis mian kunpatron Kustodjo-n eliranta el apuda arbaro. Li rajdis sur miel-kolora ĉevalo, ankoraǔ senbride, sur selo je granda kapo: li vestis ĉemizon blu-striitan, la pantalonon refalditan ĝis la genuo kaj la pelerinon transverse laǔlarĝe sur la femuroj. Postiris lin, rajdante sur albina ĉevalino troŝarĝita per la jaroj kaj per kvar banan-spadikoj, idiota knabo, la sama kiu en la eta bieno plenumis la kombinitajn funkciojn de porko-gardisto, korto-prizorganto kaj horto-kulturisto.

—Dios me lo guarde, compadrito —me dijo el viejo cuando estuvo de cerca—. Si no me empecino a gritarlo, se me escabulle.

―Dio gardu vin, kunpatreto ―diris al mi la maljunulo kiam li estis proksime―. Se mi ne obstinas krii al vi, vi forglitas.

—A su casa iba, compadre.

―Mi estis iranta al via hejmo, kunpatro.

―No me lo diga. Y yo que por poco no salgo de estos montarrones, dándome forma de topar esa maneta indiana que ya se volvió a horrar: pero en el trapiche me las ha de pagar todas juntas. Si no acierto a pasar por el llanito de la puerta y a ver los gualas, hastora estaría haraganeando en su busca. Me fui de jilo, y dicho y hecho; medio comido ya el muleto, y tan bizarrote que parecía de dos meses. Ni el cuero se pudo sacar, que con otro me habría servido para hacer unos zamarros, que los que tengo están de la vista de los perros.

―Ne diru tion! Kaj mi kvazaǔ eliras el tiuj ĉi ĝangaloj, celante renkonti tiun laman beston indianan kiu jam denove abortis: sed en la muelejo ĝi pagos ĉion. Se hazarde mi ne iras tra la ebenaĵeto de la enirejo kaj ne vidas la rabobirdojn, ĝis nun mi estus pigradanta serĉe de ĝi. Mi ekiris rekte, kaj jen; jam duon-manĝita la muleto, kaj tiel ŝveligita ke ĝi ŝajnis dumonata. Eĉ ne la ledon oni povis eltiri, kiu kun alia estus utiliganta al mi por fari unu rajd-pantalonon, ĉar tiu kiun mi uzas fariĝis ĉifono.

—No se le dé nada, compadre, que muletos le han de sobrar y años para verlos de recua. Vámonos, pues.

―Ne zorgu, kunpatro, ĉar restos al vi muletoj kaj jaroj por vidi ilin vice. Do, ekiru ni.

—Nada, señor —dijo mi compadre empezando a andar y precediéndo­me—; si es cansera; el tiempo está de lo pésimo. Hágase cargo: la miel a real; la rapadura, no se diga; la azucarita que sale blanca, a peso; los quesos, de balde; y los puercos tragándose todo el maíz de la cosecha, y como si se botara al río. Los balances de su comadre, aunque la pobre es un ringlete, no dan ni para velas; no hay cochada de jabón que pague lo que se gasta; y esos garosos de guardas, tras del sacatín que se las pelan... Qué le cuento: le compré al amo don Jerónimo el rastrojo5 aquel del guadualito; pero ¡qué hombre tan tirano!, ¡cuatrocientos patacones y diez ternerotes de aparta me sacó!

―Tute ne, sinjoro ―diris mia kunpatro ekirante kaj antaǔante min―; nur estas tempo-perdo; la sezono estas plej malbona. Rimarku la jenon: la mielo je unu realo; pri la krud-sukera bloko, ni silentu; la blanka sukero, je unu peso; la fromaĝoj, senpage; kaj la porkoj englutas komplete la maizon de la rikolto, kaj kvazaǔ oni ĵetus ĝin en la riveron. La bilancoj de via kunpatrino, kvankam la kompatinda virino estas tre diligenta, eĉ ne permesas aĉeti unu kandelon; neniu plenforno da sapo-pasto sufiĉas por pagi la elspezojn; kaj tiuj nesatigeblaj gardistoj, malantaǔ la alambiko ebriiĝantaj...Kion mi povas rakonti al vi: mi aĉetis de la mastro don Jeronimo tiun “rastrojo-n” 6 de la bambuejo; sed kia tirana ulo!, kvar cent pesojn kaj dek dikajn bovidojn li detiris de mi!

—¿Y de dónde salieron los cuatrocientos?, ¿del jabón?

―Kaj de kie venis la kvar cent?, ĉu de la sapo?

—Ah usté para temático, compadre. Si rompimos hasta la alcancía de Salomé para poder pagarle.

―Ha, vi kun via tematiko, kunpatro! Ni devis rompi eĉ la ŝparmonujon de Salomea por povi pagi al li.

—¿Y Salomé sigue tan trabajadora como antes?

―Kaj ĉu Salomea estas ankoraǔ tiom laborema kiel antaǔe?

—Y si no, ¿dónde le diera lagua? Labra tiras de lomillo que es de lo que hay que ver, y ayuda en todo: al fin hija de su mamá. Pero si le digo que esa muchacha me tiene zurumbático, no le miento.

―Kaj se ne, de kie ŝi donus al vi akvon? Ŝi brodas striojn de kruc-kudreroj vere videndajn, kaj helpas en ĉio: finfine, filino de sia patrino. Sed se mi diras al vi ke tiu knabino tenas min konsternita, mi ne mensogas al vi.

—¿Salomé? Ella tan formalita, tan recatada...

―Kiu, Salomea? Ŝi tiom serioza, tiom modesta...

—Ella, compadre; así tan pacatica como la ve.

―Ĝuste ŝi, kunpatro; tiom trankvila kiel vi vidas ŝin.

—¿Qué sucede?

―Kio okazas?

—Usté es caballero de veras y mi amigo, y se lo voy a contar, en vez de írselo a decir al señor cura de la Parroquia, que yo creo que de puro santo no tiene ni malicia y se le pasea lalma por el cuerpo. Pero aguárdese y paso yo primero este zanjón, porque para no embarrarse en él, se necesita baquía.

―Vi estas vera ĝentlemano kaj mia amiko, kaj mi rakontos ĉion al vi, anstataǔ iri rakonti ĝin al la pastro de la Paroĥejo, kiu, miaopinie, da sankteco havas eĉ ne unu pinĉaĵeton kaj kies animo promenas laǔ lia korpo. Sed atendu kaj mi transiros unua ĉi tiun larĝan fosaĵon, ĉar por ne enkotiĝi en ĝi, oni bezonas sperton.

Y volviéndose al bobo, que venía durmiéndose entre los plátanos:

―Kaj sin turnante al la simplulo, kiu postvenis dormema inter la bananoj:

—Ve el camino, tembo, porque si se atolla la yegua, con gusto pierdo los guangos por dejarte ahí.

―Observu la vojon, idioto, ĉar se enkotiĝas la ĉevalino, kun plezuro mi perdas la banan-spadikojn lasante vin tie.

El cotudo rio estúpidamente y dio por respuesta algunos rezongos inar­ticulados. Mi compadre continuó:

La anemiulo ridis stulte kaj donis kiel respondon kelkajn neartikulaciitajn grumblojn. Mia kunpatro daǔrigis:

—¿Usté sí conoce a Tiburcio, el mulatico que crió el difunto Murcia?

―Ĉu vi konas Tiburcjo-n, la mulateton kiun kreskigis la forpasinta Murcio?

—¿No es el que se quería casar con Salomé?

―Ĉu li ne estas tiu kiu volis edziĝi al Salomea?

—Allá llegaremos.

―Tien ni alvenos.

—No sé quién lo crió. Pero vaya si lo conozco: lo he visto en casa de usted y en la de José, y aun hemos cazado algunas veces juntos: es un guapo mozo.

―Mi ne scias kiu kreskigis lin. Sed ja mi lin konas: mi vidis lin en via hejmo kaj ĉe Jozefo, kaj eĉ ni ĉasadis kelkfoje kune: li estas bela junulo.

—Ahí donde lo ve, no le faltan ocho buenas vacas, su punta de puercos, su estancita y dos buenas yeguas de silla. Porque ñor Murcia, aunque vivía renegando que daba miedo, era un buen hombre, y le dejó todo eso al muchacho. El es hijo de una mulata que le costó al viejo una rebotación de tiricia que por poco se lo lleva, pues a los cuatro meses de haber comprao la zamba en Quilichao, se le murió; y yo supe el cuento, porque entonces me gustaba jornalear algunas veces en la chagra de ñor Murcia.

―Kie li estas, ne mankas al li ok bonaj bovinoj, lia aro da porkoj, lia ranĉo kaj du bonaj sel-ĉevalinoj. Ĉar eĉ se li vivadis plendante terure, njoro Murcio estis bona homo, kaj lasis ĉion tion al la knabo. Li estas la filo de mulatino kiu kostis al la maljunulo ikter-atakon kiu preskaǔ forportis lin, do kvar monatojn post kiam li aĉetis la mulatinon en Quilichao (Kiliĉao), kaj mi sciis pri la okazintaĵo, ĉar tiam plaĉis al mi tag-labori kelkfoje en la farmo de njoro Murcio.

—¿Y qué hay con Tiburcio?

―Kaj kia estas la problemo kun Tiburcjo?

—Allá voy. Pues señor, va para ocho meses que empecé a notar que al muchacho no le faltaban historias para venir a vernos; pero pronto le cogí la mácula, y conocí que lo que buscaba era ocasión de ver a Salomé. Un día se lo dije por lo claro a Candelaria, y ella me salió con la repostada de que tal vez me había caído nube en los ojos y que el cuento era rancio. Me puse en atisba un sábado en la tardecita, porque Tiburcio no faltaba los sábados a esa hora, y cate usté que vi a la muchacha salirle al encuentro apenas lo sintió, y no me quedó pizca de duda... Eso sí, nada vi que no fuera legí­timo. Pasaron días y días, y Tiburcio no abría la boca para hablar de casa­miento; pero yo pensaba: cateando que estará a Salomé, y bien guanábano será si no se casa con ella, pues no es ninguna mechosa, y tan mujer de su casa no hay riesgo que la halle. Cuando de golpe dejó de venir Tiburcio, sin que Candelaria pudiera sacarle a la muchacha el motivo; y como a mí me tiene Salomé el respeto que debe, menos pude averiguarle; y desde an­tes de nochebuena Tiburcio no se asoma allá. Sí será usté amigo del niño Justiniano, hermano de don Carlitos.

―Tien mi iras. Bone, sinjoro, ĉirkaǔ ok monatoj antaǔe mi komencis rimarki ke al la knabo ne faltas historioj por veni vidi nin; sed baldaǔ mi malkovris al li la sekreton, kaj eksciis ke tio, kion li estis serĉanta, estis la okazo vidi Salomean. Iun tagon tion mi diris senhezite al Kandelarja, kaj ŝi agredis min per la respondo ke verŝajne estis falinta iu nubo en miajn okulojn kaj ke la afero estis malnova. Mi ekgvatis iun sabaton preskaǔvespere, ĉar Tiburcjo ne mankis sabate je tiu horo, kaj komprenu ke mi vidis la knabinon iri renkonte al li tuj kiam ŝi aǔdis lin, kaj al mi restis eĉ ne la minimuma dubo... Sed verdire, mi vidis nenion eksterleĝa. Pasis tagoj kaj tagoj, kaj Tiburcjo ne malfermis la buŝon por paroli pri geedziĝo; sed mi pensadis: certe li estas pristudanta Salomean, kaj li estos vera idioto se li ne ezdiĝas al ŝi, ĉar ŝi tute ne estas unu ĉifonulino, kaj ne estas risko ke li trovu similan hejmvirinon. Tiam tuje ĉesis veni Tiburcjo, sen ke Kandelarja sukcesu eltiri de la knabino la motivon; kaj ĉar Salomea havas al mi la respekton kiun ŝi devas, eĉ malpli mi povis enketi; kaj ek de la vespero antaǔ Kristnasko Tiburcjo ne faras eĉ mallongan aperon tie. Vi certe estas amiko de la juna Justiniano, frato de don Karleto.

—No lo veo desde que éramos chicos.

―Mi ne vidas lin ek de kiam ni estis infanoj.

—Pues quítele las patillas que ha echao don Carlos, y ahí lo tiene indi­vidual. Pero ojalá fuera como el hermano; es el mismo patas; pero bonito mozo, para qué es negarlo. Yo no sé ónde vio él a Salomé: tal vez sería agora que estuve empeñao sobre hacer el cambalache con su padre, porque el niño ese vino a herrar los terneros, y desde el mesmo día no me deja co­mer un plátano a gusto.

―Nu, forigu al li la vangoharojn kiujn ricevis don Karlo, kaj tie vi havos lin mem. Sed kiel bele se li estus kia la frato; li estas la diablo mem; sed beleta junulo, kial negi tion. Mi ne scias kie li vidis Salomean; eble okazis nun kiam li insistis por fari la interŝanĝon kun sia patro, ĉar tiu junulo venis brulstampi la bovidojn, kaj ek de la sama tago li ne lasas min manĝi unu bananon laǔplaĉe.

—Eso no está bueno.

―Tio ne estas korekta.

—Yo, que se lo cuento con riesgo de que su comadre, si lo sabe, me diga un día que esté lunática, que soy un garlero, sé lo que hago. Pero no hay mal que no tenga su cura: he estao dando y cavando hasta dar en el toque.

―Mi, kiu tion rakontas al vi kun la risko ke via kunpatrino, eksciante tion, diru al mi iun tagon en kiu ŝi troviĝas lunatika, ke mi estas babilemulo, scias kion mi faras.

—A ver, compadre; pero dígame antes (y dispense si hay indiscreción en preguntárselo) ¿que cara le hace Salomé a Justiniano?

―Ni vidu, kunpatro; sed antaǔe diru al mi (kaj pardonu se estas nediskreteco en la demando), kiun mienon montras Salomea al Justiniano?

—Déjeme, señor: si eso es lo que me tiene día y noche como si durmiera yo sobre pringamoza... Compadre, la muchacha está picada... Por no ma­tarla... Y la pela que le doy si se me mete el mandinga... Lo quiere, niño; y por eso le cuento a usté todo para que me saque con bien.

―Mi diros, sinjoro; ĝuste tio tenas min tage kaj nokte kvazaǔ mi dormus sur urtiko... Kunpatro, la knabino estas pikita... Por nemortigi ŝin... Kaj la batadon kiun mi donos al ŝi se la diablo eniras en min... Ŝi amas lin, kara; kaj pro tio mi rakontas al vi ĉion por ke vi bone konsilu min.

—¿Y en qué ha conocido usted que está enamorada Salomé?.

―Kaj en kio vi rimarkis ke Salomea estas enamiĝinta?

— ¡Válgame! No habré visto yo cómo le bailan los ojos cuando ve al blanquito y que toda ella se pone como azogada, si le pasa agua o candela, porque parece que él vive con sequía, y que fumar es lo único que tiene que hacer; pues por candela y agua arrima a casa arreo arreo; y no hace falta los domingos en la tarde en casa de la vieja Dominga; ¿no la conoce?

―Dio min helpu! Ĉu mi ne vidis kiel dancas al ŝi la okuloj kiam ŝi vidas la blankuleton kaj ke ŝi tuta fariĝas kvazaǔ nervoza, se ŝi donas al li akvon aǔ fajron, ĉar ŝajnas ke li vivas en pluvo-manko, kaj ke fumi estas la nura afero kiun li havas por fari; ĉar por fajro kaj akvo li proksimiĝas al la hejmo kun sia tuta ekipo; kaj li ne mankas dimanĉe posttagmeze en la hejmo de la maljuna Dominika; ĉu vi ne konas ŝin?

—No.

―Ne.

—Pues estoy por decirle que es de las que usan polvos; y ya no hay quien le quite de la cabeza a Candelaria que esa murciélaga fue la que le ojeó el mico aquel tan sabido y que tanto lo divertía a usté; porque el animalito boqueó sobándose la barriga y dando quejidos como un cristiano.

―Nu mi estas dironta al vi ke ŝi estas el tiuj kiuj uzas polvojn; kaj jam neniu forigas de la kapo al Kandelarja ke tiu in-vesperto estis kiu rigard-sorĉis tiun simion tiel inteligentan kaj kiu tiom amuzadis vin; ĉar la besteto agoniis frotante al si la ventron kaj elbuŝante dolor-ĝemojn kia humano.

—Algún alacrán que se habría comido, compadre.

―Ĝi certe estis manĝinta iun skorpion.

—Deónde! Si trabajo costaba para que probara comida fría: convénzase que la bruja le hizo maleficio; pero no era allá donde yo iba. Enanticos que fui a buscar la yegua me encontré a la vieja en el Guayabal, que iba para casa, y como ando orejero, todo fue verla y me le aboqué por delante para decirle: "Vea, ña Dominga, devuélvase, porque allá tienen las gentes oficio en lugar de estar en conversas. Van dos viajes con éste que le he dicho que me choca verla en casa". Toda ella se puso a temblar, y yo que la vi asustada pensé al golpe: este retobo no anda en cosa buena. Salió con éstas y las otras; pero la dejé como en misa cuando le dije: "Mire que yo soy mali­cioso, y si la cojo a usté en la que anda, yo la desuello a rejo, y si no lo hago, que me quiten el nombre".

―De kie! Se kostis laboron manĝigi al ĝi malvarman manĝaĵon: konvinkiĝu ke la sorĉistino faris al ĝi sorĉaĵon; sed mi ne intencis iri tien. Antaǔ ol mi iru serĉi la ĉevalinon mi renkontis la maljunulinon survoje al mia hejmo, kaj ĉar mi iras kun oreloj levitaj, tuj kiam mi vidis ŝin mi min prezentis antaǔ ŝin por diri al ŝi: “Aǔdu, njorino Dominika, reiru for, ĉar tie la homoj havas laboron anstataǔ pasigi la tempon babilante. Kun tiu ĉi, je dua fojo mi diris al vi ke ne plaĉas al mi vidi vin en mia hejmo”. Ŝi komencis tremi de la kapo ĝis la piedoj, kaj vidante ŝin timigita, mi tuj pensis: tiu ĉi malestiminda persono ne paŝas en bonaj agoj. Post tiuj ĉi miaj vortoj kaj la ceteraj ŝi foriris, sed mi lasis ŝin kiel dum la meso kiam mi diris al ŝi: atentu ĉar mi estas malica, kaj se mi malkovras en kio vi estas intriganta, mi senhaǔtigas vin per rimenfrapoj, kaj se mi ne faras tion, ke oni forprenu de mi la nomon”.

La exaltación de mi compadre había llegado al colmo. Santiguándose con­tinuó:

La ekscitiĝo de mia kunpatro estis alveninta al la kulmino. Krucosignante sin li daǔrigis:

―¡Jesús creo en Dios padre! Esa cangalla es capaz de hacerme perder, un día que se me revista la ira mala. Es buen hacer, blanco: tener un hom­bre de bien su hijita que tantas pesadumbres le ha costao, y que no ha de faltar quien quiera hacerlo abochornar a uno de lo más querido.

―Jezuo mi kredas je Dio patro! Tiu fiulino kapablas damnigi min, se iam atakas min la kolero malsana. Ĉu estas bonfaro, blankulo, ke iu honesta homo havu sian filinon kiu kostis al li tiom da afliktoj, kaj ke ne manku iu kiu volas hontigi lin pri tio plej amata?

Mi irascible compadre estaba próximo a un acceso de enternecimiento, y yo, a quien no habían parecido salvas y repiques sus últimas palabras, me apresuré a decirle:

Mia kolerema kunpatro estis proksima al atako de kortuŝiĝo, kaj mi, al kiu liaj lastaj vortoj ne estis ŝajnintaj salvoj kaj krakadoj, tuj diris al li:

—Veamos el remedio que usted ha encontrado para el mal, porque ya voy creyendo que es cosa grave.

―Vidu ni la rimedon kiun vi trovis al la malbono, ĉar mi jam estas opinianta ke temas pri afero serioza.

—Pues ory verá: su mamá le propuso el otro día a mi mujer que le man­dara a Salomé por unas semanas para que la muchacha aprendiera a coser en fino, que es todo lo que Candelaria desea. Entonces no se pudo... Yo no lo conocía a usté como agora.

―Nu, nun kaj vi vidos: antaǔ kelke da tempo via patrino proponis ke mia edzino sendu al ŝi Salomean por kelkaj semajnoj por ke la knabino lernu kudri lerte, kio estas ĉio kion Kandelarja deziras. Tiam tio ne eblis... Mi ne konis vin kiel nun.

―¡Compadre!...

―Kunpatro!...

—Por la verdá murió Cristo. Ya el caso es diferente: quiero que su mamá me tenga allá unos meses a la muchacha, que por ahí no ha de ir a buscarla ese enemigo malo: Salomé se ajuiciará y será lo mismo que decirle al que quiera alborotármela, que se vaya a la punta de un cuerno. ¿Le parece?

―Por la vero mortis Kristo. Nun la kazo estas malsama: mi volas ke via patrino tenu tie kelkajn monatojn la knabinon, ĉar ien tien ne devas iri serĉi ŝin tiu malbona malamiko: Salomea rekonsciiĝos kaj tio signifos la samon ol diri al kiu volas perturbi ŝin al mi, ke li iru al la pinto de unu korno.

—Por supuesto. Hoy mismo le hablaré a mi madre; y ella y las mucha­chas se pondrán muy contentas. Yo le prometo que todo se allanará.

―Kompreneble. Hodiaǔ mem mi parolos kun mia patrino; kaj ŝi kaj la knabinoj fariĝos tre kontentaj. Mi promesas al vi ke ĉio solviĝos.

—Dios se lo pague, compadre. Entonces yo me daré formas de que usté hable hoy un rato solo con Salomé, como quien no quiere la cosa: le pro­pone que vaya a su casa y le dice que su mamá la está esperando. Usté me cuenta luego lo que le saque, y así nos saldrá todo derecho como surco. Pero si la muchacha se me encapricha, sí le juro que un día de éstos la en­cajo en uno de mis mochos, y al beaterío de Cali va a dar, que ahí no se me le ha de asentar una mosca, y si no sale casada, rezando y aprendiendo a leer en libro la tengo hasta que san Juan agache el dedo.

―Dio vin benu, kunpatro. Do mi zorgos ke vi parolu iun tempeton sola kun Salomea, kvazaǔ hazarde: vi proponas al ŝi iri al via hejmo kaj diras al ŝi ke via patrino atendas ŝin. Poste vi rakontas al mi kion vi estos eltirinta el ŝi, kaj tiamaniere ĉio rezultos al ni rekta kia sulko. Sed se la knabino obstinas, jes mi ĵuras al vi ke en unu el tiuj ĉi tagoj mi surigas ŝin sur unu el miaj ĉevalaĉoj, kaj ŝi alvenos al la beginejo de Kalio, ĉar tie devas sidiĝi sur ŝin eĉ ne unu muŝo, kaj se ŝi ne eliras edziniĝinta, mi tenas ŝin preĝanta kaj lernanta legi en libro ĝis kiam Sankta Johano klinos la fingron.

Pasábamos por el rastrojo recién comprado por Custodio, y éste me dijo:

Ni estis trairantaj la stoplejon ĵus aĉetitan de Kustodjo, kaj li diris al mi:

—¿No ve qué primor de tierra y cómo está el espino de mono,7 que es la mejor señal de buen terreno? Lo único que lo daña es la falta de agua.

―Ĉu vi ne vidas kian mirindan agron kaj kiel kreskas la simi-kratago,8 kio estas la plej bona signalo de bona grundo? Nur damaĝas ĝin la akvo-manko.

—Compadre, le respondí, si ya puede usted ponerle toda la que quiera.

―Kunpatro―, mi respondis al li, ―sed vi jam povas meti ĝin laǔvole.

—No embrome; entonces no lo vendo ni por el doble.

―Ne ŝercu; do mi vendas ĝin eĉ ne por la duoblo.

—Mi padre consiente en que usted tome cuanta necesite de los potreros de abajo: yo le hice ver lo que usted me recomendó; y él extrañó que no le hubiese pedido antes el permiso.

―Mia patro permesas ke vi prenu kioman akvon vi bezonas el la malsupraj paŝtejoj: mi komentis al li kion vi rekomendis al mi: lin surprizis ke vi ne petis al li la permeson antaǔe.

—Pero qué memoria la suya, compadrito: mire que aguardar a las úl­timas para avisármelo... Dígamele al patrón que se lo agradezco en mi alma; que ya sabe que no soy ningún ingrato, y que aquí me tiene con cuanto tengo para que me mande. Candelaria va a estar de pascuas: agua a mano para la huerta, para el sacatín, para la manguita... Supóngase que la que pasa por casa es un hilito, y eso revuelta por los puercos de mi compañero Rudecindo, que lo que es hozar y dañarme las quinchas, no vagan; de forma que para cuanto limpio hay que hacer en casa, tienen que empuntar al mundo con la yegua cargada de calabazos a Amaimito, porque para tomar agua de la Honda, mejor es tragar lejía, de la pura caparrosa que tiene.

―Sed kia memoro la via, kunpatreto: atendi ĝislaste por informi min!... Diru mianome al la patrono ke tion mi dankas al li el la profundo de mia animo; ke li jam scias ke mi tute ne estas sendankulo, kaj ke ĉi tie mi estas, kun ĉio kion mi posedas, je lia dispono. Kandelarja estos ĝoja kiel birdo trila: akvo ĉemane por la horto, por la alambiko, por la krano... Imagu ke tiu kiu atingas la ranĉon estas nur strieto, kaj eĉ malklarigita de la porkoj de mia kompano, kiu kion faras estas muzel-fosi kaj damaĝi miajn junko-plektaĵojn, je la diablo; tiel ke por ĉiu purigado kiun necesas fari en la ranĉo, oni devas supreniri al la mondo-pinto ĝis la Amaimito kun la ĉevalino ŝarĝita je kukurb-ujoj, ĉar por preni akvon el la Honda, pli bone estas gluti lesivon, pro tio ke ĝi entenas grand-kvante vitriolon.

—Es cobre, compadre.

―Ĝi estas kupro, kunpatro.

—Eso será.

―Povas esti.

La noticia del permiso que le concedía mi padre, para tomar el agua, refrescó al chagrero hasta el punto de hacer que el potrón en que iba luciera la trastraba en que decía el picador lo estaba metiendo.

La sciiĝo de la permeso, kiun al li koncedis mia patro, por preni akvon, entuziasmigis la kampulon ĝis la ekstremo igi la ĉevalidon sur kiu li estis rajdanta elmontri la kruron kiun la dresanto sugestis al ĝi.

—¿De quién es ese potro?, no tiene el fierro de usted.

―Al kiu apartenas tiu ĉevalido?, ĝi ne montras vian brul-markon.

—¿Le gusta? Es del abuelo Somera.

―Ĉu ĝi plaĉas al vi? Ĝi estas de avo Somera.

—¿Cuánto vale?

―Kiom ĝi valoras?

—Pues para no andar con vueltas ni regodeos, le confesaré que de don Emigdio no quiso cuatro medallas; y éste es un ranga delante del rucio-negro mío, que ya lo tengo de freno, y manotea al paso llano, y saca la cola que es un gusto: ¡así me costó amansarlo!, para una semana entera me baldó este brazo, porque no hay otro que le gane en lo canónigo; y un remache en el dos y dos... Engordando lo tengo, pues tras la última tambarria que le di quedó en la espina.

―Nu, por ne promeni per vorto-turnoj nek blagoj, mi konfesos al vi ke de don Emigdio li ne akceptis kvar uncojn da oro; kaj tiu ĉi estas skeleta ĉevalaĉo kompare kun mia griz-nigra ĉevalo, kiu jam volas rompi la bridon, kaj hufo-frapas sen mispaŝoj, kaj mirinde levas la voston: kiom kostis al mi malsovaĝigi ĝin!, dum unu tuta semajno ĝi kripligis ĉi brakon, ĉar ne ekzistas alia kapabla superi ĝian furiozon; kaj vera kronado en la amblo... Mi tenas ĝin grasiĝanta, ĉar post la lasta mistraktado kiun mi aplikis al ĝi, ĝi restis trabatita.

Llegábamos a la casa de Custodio, y él taloneó al potro para darle trazas de abrir la puerta del patio. Apenas dio ésta tras de nosotros el último que­jido y un golpe que hizo estremecer el caballete pajizo, me aconsejó mi com­padre:

Ni estis alvenantaj al la domo de Kustodjo, kaj li kalkanfrapis la ĉevalidon por igi ĝin malfermi la pordon de la korto. Tuj post kiam ĉi lasta eligis malantaǔ ni la lastan ĝemon kaj frapon kiu tremigis la pajlan firston, mia kunpatro konsilis al mi:

—Andele vivo y con tiento a Salomé a ver qué le saca.

―Agu ruze kaj prudente kun Salomea, kaj vidu kion vi povos tiri el ŝi.

—Pierda cuidado―, le respondí haciendo llegar al corredor mi caballo, al cual espantaba la ropa blanca colgada por allí.

―Ne zorgu―, mi respondis al li portante ĝis la koridoro mian ĉevalon, kiun timigis la blankaj tolaĵoj pendantaj tie.

Cuando traté de apearme ya le había tapado mi compadre la cabeza al potro con el capisayo, y estaba teniéndome el estribo y la brida. Después de amarrar las cabalgaduras entró gritando:

Kiam mi klopodis deseliĝi jam mia kunpatro estis kovrinta la kapon al la ĉevalo per la pelerino, kaj mantenadis la piedingon kaj la bridon.

— ¡Candelaria! ¡Salomé!

―Kandelarja! Salomea!

Sólo los bimbos contestaban.

Nur la pavoj respondadis.

—Pero ni los perros, continuó mi compadre: como si a todos se los hubiera tragao la tierra.

―Se eĉ ne la hundoj―, daǔrigis mia kunpatro: ―ŝajnas ke ĉiujn forglutis la tero.

—Allá voy —respondió desde la cocina mi comadre.

―Mi jam iras ―respondis el la kuirejo mia kunpatrino.

―¡Hu turutas!,9 si es que aquí está tu compadre Efraín.

―Hu turutas!,10 ĉi tie estas via kunpatro Efraino.

—Aguárdame una nada, compadrito, que es porque estamos bajando una rapadura y se nos quema.

―Atendu min nur momentiton, kunpadreto, ĉar ni estas finkuirantaj krud-sukeran blokon kaj ĝi povas damaĝiĝi.

—¿Y Fermín dónde se ha metido? —preguntó Custodio.

―Kaj kien sin metis Fermino? ― demandis Kustodjo.

—Se fue con los perros a buscar el puerco cimarrón —respondió la voz melodiosa de Salomé.

―Li iris kun la hundoj serĉi la porkon forfuĝintan ―respondis la melodia voĉo de Salomea.

Esta se asomó de pronto a la puerta de la cocina, mientras mi compadre se empeñaba en ayudarnos a quitar los zamarros.11

Ĉi lasta tuje aperis ĉe la pordon de la kuirejo, dum mia kunpatro klopodadis helpi nin formeti la zahonojn*12

Era pajiza la casita de la chagra y de suelo apisonado, pero muy limpia y recién enjalbegada: así rodeada de cafetos, anones, papayuelos y otros árboles frutales, no faltaba a la vivienda sino lo que iba a tener en adelante, esperanza que tan favorablemente había mejorado el humor de su dueño: agua corriente y cristalina. La salida tenía por adorno algunos taburetes afo­rrados en cuero crudo, un escaño, una mesita cubierta por entonces con al­midón sobre lienzos, y el aparador, donde lucían platos y escudillas de varios tamaños y colores.

La dometo de la farmo estis el pajlo kaj kun ter-batita planko, sed tre pura kaj freŝdate kalkita: tiele ĉirkaǔita de kaf-arboj, anonoj, papajetoj kaj aliaj frukt-arboj, la loĝejo mankis nur je tio kion ĝi estis havonta, espero kiu tiom favore estis pliboniginta la humoron de ĝia propietulo: akvon kurantan kaj kristalpuran. La saloneto havis kiel dekoracion kelkajn skabelojn tegitajn per felo, unu benkon kun dors-apogilo, etan tablon kovritan tiutempe per amelo sur tolaĵoj, kaj la kredencon, en kiu brilis teleroj kaj larĝaj tasoj je diversaj grandoj kaj koloroj.

Cubría una alta cortina de zaraza rosada la puerta que conducía a las alcobas, y sobre la cornisa de ésta descansaba una deteriorada imagen de la Virgen del Rosario, completando el altarcillo dos pequeñas estatuas de San José y San Antonio, colocadas a uno y otro lado de la lámina.

Alta kurteno el rozkolora indieno kovris la pordon kiu kondukis al la dormo-ĉambroj, kaj sur ties kornico staris difektita bildo de la Rozaria Virgulino, kaj kompletigis la etan altaron du statuetoj de Sankta Jozefo kaj Sankta Antono, lokitaj ambaǔflanke de la bildo.

Salió a poco de la cocina mi rolliza y reidora comadre, sofocada con el calor del fogón y empuñando en la mano derecha una cagüinga.13 Después de darme mil quejas por mi inconstancia, terminó por decirme:

Iom poste eliris el la kuirejo mia diketa kaj ridema kunpatrino, sufokiĝita pro la varmo de la fajrujo kaj tenante en la mano iun agitilon. Farinte al mi mil plendojn pro mia ŝanĝiĝemo, ŝi finis dirante:

—Salomé y yo lo estábamos esperando a comer.

Salomea kaj mi estis atendantaj vin por kunmanĝi.

—¿Y eso?

―Kaj kial?

—Aquí llegó Juan Angel por unos reales de huevos, y la señora me mandó decir que usted venía hoy. Yo mandé llamar a Salomé al río, porque estaba lavando, y pregúntele lo que le dije, que no me dejará mentir: "Si mi com­padre no viene hoy a comer aquí, lo voy a poner de vuelta y media".

―Ĉi tien alvenis Johano Anĝelo por aĉeti kelkajn realojn da ovoj, kaj la sinjorino sendis diri al mi ke vi venus hodiaǔ. Mi sendis voki Salomean al la rivero, ĉar ŝi estis lavanta, kaj demandu kion mi diris al ŝi, kiu ne lasos min mensoĝi: “Se mia kunpatro ne venas tagmanĝi ĉi tien hodiaǔ, mi kovros lin per insultoj”.

—Todo lo cual significa que me tienen preparada una boda.

―Kio fine signifas ke vi preparis por mi nupto-feston.

—No lo habré visto yo comer con gana un sancocho14 hecho de mi mano; lo malo es que todavía se tarda.

―Mi ankoraǔ ne vidis vin manĝi kun apetito unu sankoĉo-n15 preparitan de mia mano; bedaǔrinde ĝi ankoraǔ malfruos.

—Mejor, porque así tendré tiempo de ir a bañarme. A ver, Salomé, dije parándome a la puerta de la cocina, a tiempo que mis compadres se entraban a la sala conversando bajo; ¿qué me tienes tú?

―Pli bone, ĉar tiel mi havos tempon por iri min bani. Ni vidu, Salomea― mi diris alstarante ĉe la pordon de la kuirejo, dum miaj gekunpatroj eniradas en la salonon parolante mallaǔte; ―kion preparis vi por mi?

—Jalea y esto que le estoy haciendo, me respondió sin dejar de moler. Si supiera que lo he estado esperando como el pan bendito...

―Ĵeleon kaj kion mi estas faranta porvi―, ŝi respondis sen ĉesi mueli. ―Ŝe vi scius ke mi estis atendanta vin kiel la panon konsekritan...

—Eso será porque... hay muchas cosas buenas.

―Tio signifas ke... estas multaj bongustaĵoj.

―¡Una porcia! Aguárdeme una nadita mientras me lavo, para darle la mano, aunque será ñanga, porque como ya no es mi amigo...

―Parte! Atendu min unu momenteton dum mi lavas min, por premi vian manon, kvankam tio estos vana, ĉar jam vi ne estas amiko mia...

Esto decía, sin mirarme de lleno, y entre alegre y vergonzosa, pero de­jándome ver, al sonreír su boca de medio lado, aquellos dientes de blancura inverosímil, compañeros inseparables de húmedos y amorosos labios: sus mejillas mostraban aquel sonrosado que en las mestizas de cierta tez escapa por su belleza a toda comparación. Al ir y venir de los desnudos y mórbi­dos brazos sobre la piedra en que apoyaba la cintura, mostraba ésta toda su flexibilidad; le temblaba la suelta cabellera sobre los hombros, y se estiraban los pliegues de su camisa blanca y bordada. Sacudiendo la cabeza echada ha­cia atrás para volver a la espalda los cabellos, se puso a lavarse las manos, y acabándoselas de secar sobre los cuadriles, me dijo:

Tion ĉi ŝi diradis, sen rigardi rekte al mi, kaj duone gaja kaj duone hontema, sed montrante al mi, ĉe la kaŝ-rideto de ŝia buŝo, tiujn dentojn je nekredebla blankeco, nedisigeblajn kunulojn de humidaj kaj amaj lipoj; ŝiaj vangoj montris tiun roz-koloron kiu ĉe la mestizaj virinoj je certa haǔto eskapas pro sia beleco al ĉiu komparo. Ĉe la ir-revena movado de la nudaj kaj molaj brakoj sur la ŝtono sur kiun sin apogis la talio, ĉi lasta montradis tutan sian flekseblecon; la loza hararo tremadis al ŝi sur la ŝultroj, kaj streĉiĝadis la plisoj de ŝia blanka kaj brodita ĉemizo. Skuante la kapon retroklinitan por porti dorsen la hararon, ŝi komencis lavi al si la manojn, kaj finsekigante ilin sur la koksoj, ŝi diris al mi:

—Como que le gustaba ver moler. Si supiera —continuó más paso— lo molida que me tienen. ¿No le digo que lo he estado esperando?

―Ŝajne vi ŝatis vidi mueli. Se vi scius ―ŝi daǔrigis pli mallaǔte― kiel elĉerpita oni tenas min. Ĉu mi ne diris ke mi estis atendanta vin?

Colocada de manera que de afuera no podían verla, continuó, dándome la mano:

Estante tiamaniere ke ŝi ne povu vidiĝi el de ekstere, ŝi daǔrigis, prenante mian manon:

—Si usté no se hubiera estado un mes sin venir, me habría hecho un bien. Vea a ver si mi taita está por ahí.

―Se vi ne estus pasiginta unu monaton sen veni, vi estus farinta bonon al mi. Klopodu vidi ĉu mia paĉjo estas ie tie.

—Ninguno está. ¿No puedo hacerte el mismo bien ahora?

―Tie estas neniu. Ĉu mi ne povas fari al vi la saman bonon nun?

— ¡Ya quién sabe!

―Nu, kiu scias?

—Pero di a ver. ¿No estás persuadida de que te lo haré de mil amores?

―Sed diru, do. Ĉu vi ne estas konvinkita ke mi ĝin faros al vi tre plezure?

—Si le dijera que no, sería una mentirosa, porque desde que tomó tanto empeño para que ese señor inglés viniera a verme cuando me dio el tabar­dillo, y muchísimo interés porque yo me alentara, me convencí de que sí me tenía cariño.

―Se mi dirus ne, mi mensogus, ĉar ek de kiam vi tiom klopodis por ke tiu angla sinjoro venu viziti min kiam trafis min la tifoida febro, kaj vi montris multege da interesiĝo por ke mi kuraĝiĝu, mi konvinkiĝis ke vere vi sentas kor-inklinon al mi.

—Me alegro de que lo conozcas.

―Mi ĝojas ke vi agnoskas tion.

—Pero es que lo que yo tengo que contarle es tantísimo, que así de pronto no se puede, y antes un milagro es que ya no esté mi mamá aquí... Escuche que ahí viene.

―Sed la afero estas, ke tio kion mi devas rakonti al vi estas tioma, ke tiel subite ne eblas, kaj eĉ estas miraklo ke mia panjo ne estu jam ĉi tie... Aǔdu, ŝi alvenas.

—No faltará ocasión.

―Ne mankos alia okazo.

— ¡Ay señor!, y yo no me conformo con que se vaya hoy sin decírselo todo.

―Ha, sinjoro, kaj mi ne rezignacias al la ideo ke vi foriru hodiaǔ sen ke mi rakontu ĉion al vi.

—Conque ¿va a bañarse, compadrito? —dijo entrando Candelaria—. Entonces voy a traerle una sábana bien olorosa y orita mismo se va con Sa­lomé y su ahijado; antes ellos traen un viaje de agua, y ésta lava unos cola­dores, que con el viaje del mudo por los plátanos y lo que ha habido que hacer para usté y para mandar a la Parroquia, no ha quedado sino la de la tinaja.

―Nu, vi iras bani vin, kunpatreto? ―diris Kandelarja enirante―. Do mi alportos al vi tre odoran ban-tukon kaj tuj nun vi eliros kun Salomea kaj via konfirmaci-filo; antaǔe ili alportos ŝarĝon da akvo, kaj ŝi lavos kelkajn kribrilojn, ĉar pro la vojaĝo de la mutulo por la bananoj kaj pro tio kion oni devis fari por vi kaj por sendi al la Paroĥejo, restis nur la akvo de la ĵaro.

Al oír la propuesta de la buena mujer, me persuadí de que ella había entrado de lleno en el plan de su marido, y Salomé me hizo al descuido una muequecita expresiva, de modo que con labios y ojos me significó a un mis­mo tiempo: "ahora sí".

Aǔdinte la proponon de la bona virino, mi konvinkiĝis ke ŝi estis perfekte enirinta en la planon de sia edzo, kaj Salomea senzorge faris al mi esprimo-plenan grimaceton, tiamaniere signifante per lipoj kaj okuloj samtempe: “nun jes”.

Salí de la cocina, y paseándome en la sala mientras se preparaba lo nece­sario para el viaje al baño, pensaba que sobrada razón tenía mi compadre en celar a su hija, pues a cualquiera menos malicioso que él podía ocurrírsele que la cara de Salomé con sus lunares, y aquel talle y andar, y aquel seno, parecía cosa más que cierta, imaginada.

Mi eliris el la kuirejo, kaj promenante en la salono dum oni preparadis la necesaĵon por iri al la banloko, mi pensadis ke plene prava estis mia kunpatro por kontroli sian filinon, ĉar al kiu ajn malpli malica ol li povus veni en la kapon ke la vizaĝo de Salomea kun siaj belgrajnoj, kaj tiu aspekto kaj irmaniero, ŝajnis afero pli ol certa, fantaziita.

Interrumpió aquellas consideraciones Salomé, la cual parándose a la puerta, con un sombrerito raspón medio puesto, me dijo:

Interrompis tiujn prikonsiderojn Salomea, kiu starante ĉe la pordo, kun kampula pajla ĉapeleto duon-metita sur la kapo, diris al mi:

—¿Nos vamos?

―Ĉu ni ekiras?

Y dándome a oler la sábana que llevaba colgada en un hombro, añadió:

Kaj flarigante al mi la tukon kiun ŝi portis pendanta el uno ŝultro, ŝi aldonis:

—¿Qué olor tiene?

―Kiun odoron ĝi havas?

—El tuyo.

―La vian.

—A malvas, señor.

―Odoron je malvoj, sinjoro.

—Pues a malvas.

―Do, je malvoj.

—Porque yo tengo siempre muchas en mi baúl. Camine y no vaya a creer que es lejos: lo vamos a llevar por debajo del cacaotal; al salir del otro lado, no hay que andar sino un pedacito, y ya estamos allá.

―Ĉar mi ĉiam gardas multajn en mia kofro. Iru kaj ne kredu ke la banloko estas malproksime: ni kondukos vin sub la kakao-arba plantejo; elirante en la alian flankon, oni devas promeni nur mallongan iradon, kaj jam ni troviĝos tie.

Fermín, cargado con los calabazos y coladeras, nos precedía. ?Este era mi ahijado: tenía yo trece años y él dos cuando le serví de padrino de confirmación, debido ello al afecto que sus padres me habían despensado siempre.

Fermino, ŝarĝita per la kukurb-ujoj kaj kribriloj, antaǔiradis nin, Ĉi tiu estis mia konfirmaci-filo:mi estisdektrijara kaj li dujara kiam mi rolis kiel lia konfirmaci-patro, pro la kor-inklino kiun liaj gepatroj ĉiam senis al mi.